Źródło: libertarianism.org
Tłumaczenie: Tomasz Kłosiński
Tekst pochodzi z The Encyclopedia of Libertarianism (2008)
Chociaż korzenie konserwatyzmu są umocowane w klasycznej myśli politycznej, terminy konserwatysta i konserwatyzm nie były używane w kontekście politycznym aż do XIX wieku. Pojawienie się konserwatyzmu jako wystarczająco wyrazistej i spójnej filozofii politycznej, która mogłaby zająć miejsce obok liberalizmu i socjalizmu, jest powszechnie przypisywane Edmundowi Burke'owi. W swoim głównym dziele Rozważania o rewolucji we Francji Burke starał się jak najdobitniej obalić te wątki myśli oświeceniowej, które przyczyniły się do wybuchu rewolucji francuskiej. Chociaż charakter jego przedsięwzięcia nie wymagał opracowania systematycznej teorii politycznej, tym niemniej jego obowiązkiem było wyartykułowanie zasad i założeń, które skłoniły go do tego sprzeciwu. Z tej pracy — i w mniejszym stopniu z innych jego pism i przemówień — można wyodrębnić główne zasady, przekonania i założenia, które stanowią rdzeń współczesnej konserwatywnej filozofii politycznej.
Burke, zgodnie z naukami Arystotelesa, uważał społeczeństwo za złożoną, organiczną całość charakteryzującą się zadziwiającą mnogością wzajemnych powiązań. Wierzył, że każde społeczeństwo jest unikalne, ewoluowało z czasem w różnych okolicznościach, dając w ten sposób początek charakterystycznym tradycjom, przekonaniom, instytucjom i relacjom. Chociaż w pewnym momencie Burke przedstawia społeczeństwo w kategoriach umowy, to charakter tej umowy znacznie różni się od tej postulowanej przez Locke'a, Hobbesa czy Rousseau. Dla Burke'a umowa społeczna przybiera formę „partnerstwa we wszystkich naukach (...) w całej sztuce (...) w każdej cnocie (...) i we wszelkiej doskonałości”. „Ponieważ cele takiego partnerstwa nie mogą być osiągnięte przez wiele pokoleń”, kontynuuje, społeczeństwo „staje się również partnerstwem nie tylko między tymi, którzy żyją, ale także między tymi, którzy żyją, tymi, którzy umarli i tymi, którzy mają się narodzić”.
Poglądy te stanowiły podstawę, na której Burke zakwestionował zasadnicze założenia i doktryny myśli oświeceniowej i stanowiły fundament, na którym opiera się współczesny konserwatyzm. Z perspektywy Burke'a żadne pokolenie nie posiada ani wystarczającej mądrości, ani prawa do przerabiania społeczeństwa zgodnie ze swoimi chwilowymi zachciankami. Wiara w „tę nieuzasadnioną łatwość zmieniania państwa tak często, tak bardzo i na tyle sposobów, ile jest zmiennych zachcianek lub mód”, ostrzega Burke, oznacza zerwanie „całego łańcucha ciągłości wspólnoty”. „Żadne pokolenie nie mogłoby połączyć drugiego”, czyniąc „ludzi... niewiele lepszymi od letnich much”.
Chociaż Burke był świadomy, że państwo musi posiadać środki do zmiany, by przetrwać, to starał się ostrożnie określić moralność dotyczącą warunków i procesów zmian. Zgodnie ze swoim rozumieniem ewolucji i złożoności społeczeństwa utrzymywał, że sam rozum ma ograniczoną użyteczność w reformowaniu lub restrukturyzacji społeczeństwa, a skuteczna zmiana musi koniecznie przebiegać powoli, w dużej mierze metodą prób i błędów, z należytą uwagą poświęconą tradycjom, uprzedzeniom, oczekiwaniom i sposobom życia ludzi. „Jeśli ostrożność i rozwaga są częścią mądrości, gdy pracujemy tylko nad materią nieożywioną”, pisze w tym względzie, „z pewnością stają się one również częścią obowiązku, gdy przedmiotem naszej rozbiórki i budowy nie jest cegła i zaprawa, ale świadome istoty”. W związku z tym pisał o złożoności związanej z „nauką” budowania, odnawiania lub reformowania wspólnoty. Ostrzegał, że taka nauka „nie może być nauczana a priori”. Jest to raczej „nauka praktyczna”, która wymaga długiego doświadczenia, „więcej doświadczenia niż jakakolwiek osoba może zdobyć przez całe swoje życie”, przede wszystkim „ponieważ rzeczywiste skutki działania przyczyn moralnych nie zawsze są natychmiastowe”. Dlatego też, napominał: „każdy człowiek powinien” zachować „nieskończoną ostrożność” w „burzeniu gmachu” lub budowaniu go na nowo.
Podobnie, organiczna koncepcja społeczeństwa Burke'a nie pozostawiała miejsca na abstrakcyjne, metafizyczne prawa w formie, w jakiej zostały ustanowione przez francuskich rewolucjonistów. Te „pozorowane prawa”, podkreślał, „są skrajnościami; i proporcjonalnie do tego, jak są metafizycznie prawdziwe, są moralnie i politycznie fałszywe”. Utrzymywał, że prawa metafizyczne są trudne do zastosowania w społeczeństwie w ich nieskazitelnej formie; są one jak „promienie światła, które przebijają się przez gęsty materiał” i „są załamywane przez prawa natury z ich prostej linii”. Biorąc pod uwagę ludzkie namiętności i wysoce złożoną naturę społeczeństwa, Burke twierdził, że „absurdem jest mówienie o nich tak, jakby trwały w prostocie ich pierwotnego przeznaczenia”. Prawa te, jego zdaniem, miały raczej pośredni status; były „niemożliwe do zdefiniowania”, ale „nie niemożliwe do zidentyfikowania”. Podkreślał, że ich stosowanie w społeczeństwie wiąże się z roztropną rozwagą, która często wymaga wyważania „różnic dobra”, „kompromisów między dobrem a złem, a czasem między złem a złem”.
Innym aspektem myśli Burke'a, kluczowym dla konserwatyzmu, była jego wiara w obiektywny i ustanowiony przez Boga porządek moralny. Przyjął stanowisko, krytyczne względem większości tego, co przedstawił w Rozważaniach i gdzie indziej, że „religia jest podstawą społeczeństwa obywatelskiego i źródłem wszelkiego dobra i pocieszenia”. Zauważył, że „człowiek jest ze swej konstytucji istotą religijną; że ateizm jest sprzeczny nie tylko z naszym rozumem, ale także z naszymi instynktami”. Burke stanowczo bronił unii państwa i religii na tej podstawie, że ci, którym powierzono władzę, „powinni być pod silnym i przerażającym wrażeniem idei, że działają w zaufaniu i że mają odpowiadać za swoje postępowanie przed jednym wielkim Mistrzem, Autorem i Założycielem Społeczeństwa”. Mając to na względzie, Burke pisał oczywiście z głębokim przekonaniem o upadłej naturze człowieka i potrzebie ograniczeń w postaci prawa i tradycji. Dlatego też pisał: „Ograniczenia nałożone na ludzi, podobnie jak ich wolności, należy zaliczyć do ich praw”.
Inne aspekty myśli Burke'a są kluczowe dla zrozumienia współczesnego konserwatyzmu. Burke podkreślał, że hierarchia jest nieodłącznym atrybutem społeczeństwa. „We wszystkich społeczeństwach”, utrzymywał, „składających się z różnych typów obywateli, jakiś typ musi być na szczycie”. Zauważył, że „ci, którzy próbują wyrównywać, nigdy nie niwelują różnic”, a jedynie służą „zmianie i wypaczeniu naturalnego porządku rzeczy”. Bronił nierównego posiadania własności prywatnej i uważał „moc utrwalania naszej własności w naszych rodzinach” za „to, co najbardziej przyczynia się do utrwalenia społeczeństwa”. W tym duchu, wśród „prawdziwych” praw jednostek jest prawo „do owoców ich przemysłu i do środków czyniących ich przemysł owocnym”. W różnych pismach bronił zdecentralizowanej władzy. Co więcej, w Założeniach odwoływał się do „miłości do małego zastępu, do którego należymy w społeczeństwie” jako „pierwszej zasady uczuć publicznych”, jako „pierwszego ogniwa w szeregu, przez który zmierzamy ku miłości do naszego kraju i ludzkości”. Przyjął również fundamentalny postulat zasady pomocniczości, a mianowicie: „Cokolwiek każdy człowiek może zrobić osobno, bez naruszania innych, ma prawo zrobić dla siebie”.
Zasady te, wyartykułowane przez Burke'a, stanowią fundament współczesnego konserwatyzmu. Ich zastosowanie i działanie różnią się w zależności od kraju, więc konserwatyzm nie ma sztywnych cech ideologii. Wszyscy jednak podzielają pogląd, że instytucje społeczne są produktem ewolucyjnego rozwoju, a osąd ten dotyczy w takim samym stopniu „praw człowieka”, które muszą różnić się w zależności od kultury, jak i każdego innego aspektu prawa i polityki. Konserwatyści przyjmują pogląd, że reformy muszą być przeprowadzane w ramach uwarunkowań społecznej historii społeczeństwa, z należytym uwzględnieniem jego tradycyjnych zasad i przekonań, niezależnie od tego, czy są one libertariańskie, czy nie.
Źródło ilustracji: Wikimedia Commons
