Czym jest ekonomia austriacka?

Tłumaczenie: Jan Lewiński

Historia Szkoły Austriackiej rozpoczyna się w piętnastym wieku, gdy naśladowcy Świętego Tomasza z Akwinu, pisali i nauczali na Uniwersytecie w Salamance (w Hiszpanii) poszukując wyjaśnienia pełnego zakresu ludzkiego działania i organizacji społecznej.

Ci późni scholastycy obserwowali istnienie praw ekonomicznych, niepodważalnych sił przyczyny i skutku, które działały w dużym stopniu tak jak inne prawa naturalne. Przez wiele generacji odkrywali i wyjaśniali prawa podaży i popytu, przyczynę inflacji, działanie kursów dewizowych oraz subiektywną naturę wartości ekonomicznej – z tych wszystkich powodów Joseph Schumpeter wysławiał ich jako pierwszych prawdziwych ekonomistów.

Późni scholastycy byli obrońcami praw własności oraz wolności zawiązywania umów i handlu. Chwalili znaczenie biznesu dla społeczeństwa, zawzięcie sprzeciwiając się podatkom, kontroli cen i regulacjom dławiącym przedsiębiorczość. Jako moralni teologowie namawiali rządy do przestrzegania etycznych obostrzeń przeciw kradzieży i morderstwu. Spełniali także zasady Ludwiga von Misesa: podstawowym zadaniem ekonomisty jest mówić rządom o tym, czego im nie wolno.

Pierwszy ogólny traktat ekonomiczny, Essay on the Nature of Commerce (tłum.pol, Ogólne rozważania nad prawami handlu), napisany został w 1730 roku przez Richarda Cantillona, człowieka wykształconego w tradycji scholastycznej. Urodził się w Irlandii, a wyemigrował do Francji. Widział ekonomię jako niezależny obszar badań, a formację cen objaśniał używając „eksperymentu myślowego”. Rynek rozumiał jako przedsiębiorczy proces i trzymał się austriackiej teorii kreacji pieniądza: że wkracza on do gospodarki krok po kroku, zaburzając tą drogą poszczególne ceny.

Za Cantillonem podążył Anne Robert Jacques Turgot, prorynkowy francuski arystokrata i minister finansów za ancien regime. Jego prace ekonomiczne były nieliczne, ale znaczące. Jego „Value and Money” (Wartość i Pieniądz) opisywały źródła pieniądza oraz naturę wyboru ekonomicznego: że odbija on subiektywne uszeregowanie preferencji jednostki. Turgot rozwiązał słynny paradoks diamentu i wody, który wprawiał w zakłopotanie późniejszych klasycznych ekonomistów, sformułował prawo malejących przychodów oraz skrytykował prawa lichwy (wspólny punkt z późnymi scholastykami). Preferował klasyczne liberalne podejście do polityki ekonomicznej, rekomendując oddalenie wszystkich specjalnych przywilejów zapewnionych powiązanym z rządem gałęziom gospodarki.

Turgot był intelektualnym ojcem szeregu wielkich francuskich ekonomistów osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych, ze szczególnym uwzględnieniem Jeana Baptiste’y Saya i Claude’a Frederica Bastiata. Say był pierwszym ekonomistą, który gruntownie rozważył metodę ekonomiczną. Zdał sobie sprawę, że ekonomia nie polega wyłącznie na gromadzeniu danych, lecz raczej na werbalnym objaśnieniu uniwersalnych prawd (na przykład: potrzeby są nieograniczone, środki są rzadkie) i ich logicznych implikacji.

Say odkrył teorię produktywnościową wyceny zasobów, rolę kapitału w podziale pracy oraz „Prawo Saya”: nigdy nie istnieje możliwość podtrzymywania „nadprodukcji” lub „podkonsumpcji” na wolnym rynku, jeśli pozwolimy cenom się dostosować. Był obrońcą leseferyzmu i rewolucji przemysłowej, podobnie jak Bastiat. Jako wolnorynkowy dziennikarz, Bastiat twierdził także, że usługi niematerialne podlegają tym samym prawom ekonomicznym, co dobra materialne. W jednej z wielu jego alegorii ekonomicznych, Bastiat mówi o „błędzie stłuczonego szkła”, później spopularyzowanego przez Henry’ego Hazlitta.

Mimo teoretycznego zaawansowania rozwijającej się tradycji preaustriackiej, szkoła brytyjska przełomu osiemnastego i dziewiętnastego wieku stała się główną siłą, przede wszystkim ze względów politycznych. Tradycja brytyjska (bazująca na obiektywno-kosztowej i laborystycznej teorii wartości) ostatecznie doprowadziła do narodzenia marksistowskiej doktryny wyzysku kapitalistycznego.

Dominująca brytyjska tradycja otrzymała pierwsze poważne wyzwanie od wielu lat, gdy opublikowano Principles of Economics Carla Mengera w 1871. Menger, założyciel właściwej Szkoły Austriackiej, odrodził scholastyczne, francuskie podejście do ekonomii, stawiając je na twardszym gruncie.

Razem ze współczesnymi mu pracami Leona Walrasa i Stanleya Jevonsa, Menger skonstruował subiektywne podstawy wartości ekonomicznej i po raz pierwszy w pełni wyjaśnił teorię użyteczności marginalnej (im większą liczbę jednostek dobra posiada człowiek, tym mniejszą wartość ma dla niego każda z nich). Dodatkowo Menger pokazał, jak pieniądz rodzi się na wolnym rynku, gdy towar najbardziej rynkowy jest pożądany nie dla konsumpcji, lecz do handlu o inne dobra.

Książka Mengera była filarem „rewolucji marginalistów” w historii nauki ekonomicznej. Gdy Mises powiedział, że „zrobiła z niego ekonomistę”, nie odnosił się tylko do mengerowskiej teorii pieniądza i cen, lecz także do jego podejścia do dziedziny samej w sobie. Podobnie jak poprzednicy w jego tradycji, Menger był klasycznym liberałem i metodologicznym indywidualistą, patrzącym na ekonomię jako na naukę traktującą o indywidualnym wyborze. Jego Investigations, które ukazały się dwadzieścia lat później, stanęły w bitwie z Niemiecką Szkołą Historyczną, która odrzucała teorię i widziała ekonomię jako czynność akumulowania danych w służbie państwa.

Jako profesor ekonomii na Uniwersytecie Wiedeńskim, później nauczyciel młodego, lecz już skazanego przez los Księcia Korony, Rudolfa z dynastii Habsburgów, Menger odtworzył ekonomię jako naukę ludzkiego działania, bazującą na dedukcji, oraz przygotował przedpole dla późniejszych teoretyków, by stawili opór dla myśli socjalistycznej. W rzeczy samej jego student Friedrich von Wieser bardzo mocno wpłynął na późniejsze prace Friedricha von Hayeka. Praca Mengera pozostaje wspaniałym wprowadzeniem do ekonomicznego sposobu myślenia. Na pewnym poziomie każdy Austriak od tej pory uważał się za studenta Mengera.

Wielbiciel i naśladowca Mengera na Uniwersytecie w Innsbrucku, Eugen von Boehm-Bawerk, przyjął wyjaśnienie Mengera, przeformułował je i zastosował do mnóstwa nowych problemów, wśród których była wartość, cena, kapitał i procent. Jego History and Critique of Interest Theories (tłum. pol. Historia i krytyka teorii zysku z kapitału), które ukazało się w 1884, jest wspaniałym rachunkiem błędów w historii myśli, a także silną obroną idei, zgodnie z którą stopa procentowa nie jest sztuczną konstrukcją, ale nieodłączną częścią rynku. Odzwierciedla ona uniwersalną prawdę „preferencji czasowej”, tendencji ludzi do preferowania i zaspokojenia potrzeb raczej wcześniej niż później (teoria rozszerzona i broniona potem przez Franka Fettera).

Positive Theory of Capital Boehm-Bawerka ukazała, że normalna, biznesowa stopa zysku jest stopą procentową. Kapitaliści oszczędzają pieniądze płacą pracownikom i czekają aż produkt finalny zostanie sprzedany, by otrzymać procent. Dodatkowo pokazał on, że kapitał nie jest homogeniczną, lecz skomplikowaną i różnorodną strukturą, która ma wymiar czasowy. Rozwijająca się gospodarka nie jest jedynie konsekwencją zwiększonych inwestycji kapitałowych, lecz także coraz dłuższych procesów produkcji.

Boehm-Bawerk zaangażował się w długotrwałą walkę z marksistami na temat teorii kapitału opartej na wyzysku, odrzuciwszy socjalistyczną doktrynę kapitału i płac na długo zanim komuniści doszli do władzy w Rosji. Boehm-Bawerk prowadził także seminarium, które w dalszym czasie stało się modelem dla własnego, wiedeńskiego seminarium Misesa.

Boehm-Bawerk faworyzował polityki, które odnosiły się do wszechobecnej rzeczywistości prawa ekonomicznego. Uważał interwencjonizm za atak na ekonomiczne siły rynku, które nie mogą zwyciężyć na długą metę. W ostatnich latach monarchii habsburskiej trzy razy pełnił funkcję ministra finansów, walcząc o zbilansowany budżet, prawdziwy pieniądz i standard złota, wolny handel i oddalenie subsydiów eksportowych i innych monopolistycznych przywilejów.

To jego badania i teksty ukształtowały status Szkoły Austriackiej jako ujednoliconego sposobu widzenia problemów ekonomicznych i przygotowały przestrzeń dla Szkoły, by mogła poważnie zyskać na znaczeniu w świecie anglojęzycznym. Lecz jednym obszarem, w którym Boehm-Bawerk nie rozwinął dalej analizy Mengera, był pieniądz, instytucjonalna część wspólna dla podejścia „mikro” i „makro”. Młody Mises, doradca ekonomiczny Austriackiej Izby Handlu, podjął się tego wyzwania.

Rezultatem badań Mises była The Theory of Money and Credit (Teoria pieniądza i kredytu), opublikowana w 1912 roku. Ukazał on, w jaki sposób teoria użyteczności marginalnej przekłada się na pieniądz, a także wyłożył swój „teoremat regresji”, pokazując, że pieniądz ma swoje źródło w rynku i zawsze musi takie mieć. Sięgając do Brytyjskiej Currency School, teorii stóp procentowych Knuta Wicksella oraz teorii struktury produkcji Boehm-Bawerka, Mises zaprezentował szeroki szkic austriackiej teorii cyklu koniunkturalnego. Rok później, Mises otrzymał stanowisko na wydziale Uniwersytetu Wiedeńskiego, a Boehm-Bawerk poświęcił pełne dwa semestry swoich seminariów debatom nad książką Misesa.

Karierę Misesa przerwał na cztery lata wybuch I Wojny Światowej. Mises spędził trzy z tych lat jako oficer artylerii, a jeden jako oficer sztabowy wywiadu ekonomicznego. Pod koniec wojny opublikował Nation, State and Economy (Naród, Państwo i Gospodarka) (1919), argumentując za ekonomicznymi i kulturalnymi wolnościami mniejszości na rozbitym teraz imperium, formułując teorię ekonomii wojny. Monetarna teoria Misesa zwróciła uwagę w Stanach Zjednoczonych, poprzez pracę Benjamina M. Andersona Jr., ekonomisty Chase National Bank. (Książka Misesa została skrytykowana przez Johna Maynarda Keynesa, który przyznał później, że nie potrafił czytać w języku niemieckim).

W powojennym, politycznym chaosie, głównym teoretykiem w socjalistycznym teraz rządzie austriackim był marksista Otto Bauer. Znając Bauera z seminariów Boehm-Bawerka, Mises wyjaśniał mu ekonomię noc po nocy, ostatecznie przekonując go do odwrócenia się od bolszewickopodobnej polityki. Austriaccy socjaliści nigdy tego Misesowi nie wybaczyli, wypowiadając mu wojnę na gruncie polityki akademickiej, skutecznie uniemożliwiając mu otrzymanie płatnej profesury na uniwersytecie.

Nie odstraszony Mises zwrócił się w stronę problemu samego socjalizmu, pisząc w 1920 roku przebojowy esej, zamieniony przez niego w książkę Socialism (Socjalizm) w ciągu dwóch następnych lat. Socjalizm nie zezwala na jakąkolwiek własność prywatną, lub wymianę dóbr kapitałowych, tym samym nie dając możliwości na odnalezienie najbardziej wartościowego wykorzystania zasobów. Socjalizm, prognozował Mises, skutkowałby całkowitym chaosem i końcem cywilizacji.

Mises rzucił socjalistom wyzwanie, by za pomocą pojęć ekonomicznych, dokładnie wyjaśnili, jak działałby ich system – wyzwanie, którego od tej pory unikali. Debata pomiędzy Austriakami a socjalistami toczyła się następną dekadę i później, a zanim w 1989 roku nie upadł światowy socjalizm, akademicy dawno uważali, że debatę rozwiązano na korzyść socjalistów.

Tymczasem argumentacja Misesa na rzecz wolnego rynku przyciągnęła grupę nawróconych socjalistów, w tym Hayeka, Wilhelma Roepke oraz Lionela Robbinsa. Mises zaczął montować prywatne seminarium w swoich biurach w Izbie Handlu, na które uczęszczali Fritz Machlup, Oskar Morgenstern, Gottfried von Haberler, Alfred Schutz, Richard von Strigl, Eric Voegelin, Paul Rosenstein-Rodan i wielu innych intelektualistów z całej Europy.

Również podczas 20-tych i 30-tych lat XX wieku walczył na dwóch innych frontach akademickich. Zadał decydujący cios Niemieckiej Szkole Historycznej za pomocą serii esejów poświęconych obronie dedukcyjnej metodzie w ekonomii, którą później nazywał prakseologią, lub logiką działania. Założył także Austrian Institute for Business Cycle Research, nad którym zarządzanie powierzył swemu studentowi, Hayekowi.

W tych latach Hayek i Mises stali się twórcami wielu studiów nad cyklami koniunkturalnymi, ostrzegali przed niebezpieczeństwem ekspansji kredytowej i przewidzieli nadchodzący kryzys walutowy. Prace te cytował Komitet Nagrody Nobla w 1974, gdy Hayek otrzymał nagrodę w dziedzinie ekonomii. Pracując w Anglii i w Ameryce, Hayek stał się potem głównym oponentem ekonomii keynesistowskiej, pisząc książki o kursach walutowych, teorii kapitału i reformie monetarnej. Jego popularna książka, Road to Serfdom (pol. Tłum. Droga do Zniewolenia), pomogła odnowić klasyczny, liberalny nurt w Ameryce po New Deal’u i II Wojnie Światowej. Jego serie, Law, Legislation, and Liberty bazowały na podejściu do prawa późnych scholastyków, stosując je do krytyki egalitaryzmu i panaceów, takich jak sprawiedliwość społeczna.

Pod koniec lat 30-tych ubiegłego stulecia, po cierpieniach związanych z ogólnoświatową depresją, Austrii groził nazistowski przewrót. Hayek po prośbach Misesa opuścił już Londyn, a sam Mises w 1934 roku przeniósł się do Genewy, by uczyć i pisać w International Institute for Graduate Studies, emigrując potem do Stanów Zjednoczonych. Znając Misesa jako zaprzysięgłego wroga narodowego socjalizmu, naziści skonfiskowali pisma z jego mieszkania i ukryli je na czas wojny. Przez ironię to właśnie idee Misesa, przefiltrowane przez prace Roepkego i męża stanu Ludwiga Erharda doprowadziły Niemcy do powojennych reform gospodarczych i odbudowały kraj. Wtedy, w 1992 roku, archiwiści austriaccy odkryli ukradzione wiedeńskie papiery Misesa i ponownie otworzyli archiwum w Moskwie.

Podczas pobytu w Genewie Mises napisał swoje dzieło zatytułowane Nationalökonomie i po przybyciu do Stanów Zjednoczonych poprawił i rozszerzył je jako Human Action, które ukazało się w 1949. Jego student, Murray N. Rothbard nazwał je „największym osiągnięciem Misesa i jedną z najlepszych kreacji umysłu ludzkiego tego wieku. To całościowe przedstawienie ekonomii”. Ukazanie się tej pracy było dźwignią całej historii Szkoły Austriackiej i do dziś pozostaje traktatem ekonomicznym definiującym Szkołę. Mimo to nie znalazł poparcia wśród zawodowych ekonomistów, którzy już przedtem dokonali ostatecznego zwrotu ku keynesizmowi.

Chociaż Mises nie otrzymał nigdy płatnego stanowiska, na które zasługiwał, zebrał wokół siebie grono studentów na Uniwersytecie Nowojorskim, podobnie jak w Wiedniu. Nawet zanim wyemigrował, Henry Hazlitt stał się jego najwybitniejszym wychowankiem, recenzując jego książki w New York Timesie i Newsweek, popularyzując jego idee także w takich klasykach jak Economics in One Lesson (tłu. pol. Ekonomia w Jednej Lekcji). Jednak Hazlitt dokonał własnego wkładu w nauki Szkoły Austriackiej. Napisał krytykę słowa po słowie Ogólnej Teorii Keynesa, broniąc prac Saya i przywracając mu główną rolę w austriackiej teorii makroekonomicznej. Hazlitt podążył za przykładem nieprzejednanego trzymania się przez Misesa zasad i w rezultacie został wykluczony z dostępu do znaczących miejsc pracy w świecie dziennikarskim.

Nowojorskie seminarium Misesa trwało nadal do ostatnich dwóch lat przed jego śmiercią w 1973. Rothbard był wtedy jego studentem. W rzeczy samej, Man, Economy, and State (Człowiek, Gospodarka i Państwo) (1963) powstało na wzór Human Action, a w pewnych kwestiach – teorii monopolu, ekonomii użyteczności i dobrobytu, oraz teorii państwa – uściślił i umocnił poglądy samego Misesa. Poglądy Rothbarda na Szkołę Austriacką wywodziły się w prostej linii z myśli późnych scholastyków przez zastosowanie nauk ekonomicznych wewnątrz ram teorii własności opartej o prawa naturalne. Wynikiem tego sposobu myślenia była w pełni rozkwitła obrona kapitalistycznego i bezpaństwowego porządku społecznego, ufundowanego na własności i wolności stowarzyszeń i zawierania kontraktów.

Rothbard kontynuował swój traktat ekonomiczny śledząc wydarzenia wielkiej depresji, bazując na austriackiej teorii cyklów koniunkturalnych, by wykazać, że krach na giełdzie i gospodarczy dół można było przypisać wcześniejszej bankowej ekspansji kredytowej. Następnie, w serii studiów poświęconych polityce rządu, skonstruował teoretyczny szkielet dla badania efektów wszelkiego rodzaju interwencji w działanie rynku.

W latach późniejszych Mises dostrzegał początki odrodzenia Szkoły Austriackiej, datujące się na ukazanie się Man, Economy, and State i trwające po dziś dzień. To właśnie Rothbard postawił Szkołę Austriacką i klasyczną doktrynę liberalną na pewnym gruncie w Stanach Zjednoczonych, szczególnie dzięki Conceived in Liberty (Zrodzoneni w wolności), jego czterotomowej historii kolonialnej Ameryki i secesji od Wielkiej Brytanii. Ponowne zjednoczenie teorii praw naturalnych i Szkoły Austriackiej przyszło wraz z pracą filozoficzną, The Ethics of Liberty (Etyka Wolności), a także serią naukowych prac ekonomicznych, zebranych w dwutomowej Logic of Action (Logice Działania), opublikowanej w serii Edwarda Legara „Economists of the Century” (Ekonomiści Stulecia).

Te płodne prace służyły za kluczowy pomost między pokoleniem Misesa-Hayeka a Austriakami pracującymi teraz nad poszerzeniem tradycji. W rzeczy samej, bez chęci Rothbarda do przeciwstawienia się ówczesnym trendom intelektualnym, postęp wewnątrz Szkoły Austriackiej mógłby ulec zatrzymaniu. Jego szeroki zakres wiedzy, radosna osobowość, encyklopedyczna wiedza i optymistyczne spojrzenie na świat, inspirowały niezliczone rzesze studentów do zwrócenia uwagi na problematykę wolności.

Mimo tego, że Austriacy mają teraz bardziej znaczącą pozycję niż w jakimkolwiek innym momencie od 30-tych lat XX stulecia, Rothbard, podobnie jak przed nim Mises, nie był dobrze traktowany przez środowiska akademickie. Nie licząc stanowiska w latach późniejszych na Uniwersytecie w Nevadzie, w Las Vegas, nigdy nie nauczał w takim stopniu, który pozwoliłby mu kierować dysertacjami. Niezależnie jednak od tego udało mu się zwerbować duży, aktywny i interdyscyplinarny ruch Szkoły Austriackiej.

Założenie Instytutu Ludwiga von Misesa w 1982, z pomocą Margit von Mises, jak i Hayeka i Hazlitta, przysporzyło całego szeregu nowych okazji zarówno Rothbardowi jak i Szkole Austriackiej. Dzięki stałemu strumieniowi konferencji akademickich, seminariów, książek, monografii, biuletynów, studiów, a nawet filmów, Rothbard i Instytut Misesa popchnęli Szkołę Austriacką naprzód ku erze postsocjalistycznej.

Pierwsze wydanie redagowanego przez Rothbard Review of Austrian Economics ukazało się w 1987 i stało się dwukwartalnikiem w 1991, a kwartalnikiem w 1998, The Quarterly Journal of Austrian Economics. Od 1984 roku Instytut Misesa prowadził letnią szkołę. Przez wiele z tych lat Rothbard prezentował swoje badania nad historią myśli ekonomicznej. Znalazło to swoje zwieńczenie jako dwutomowa An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, która poszerza historię całej dziedziny.

Przez zrzeszenia studenckie, przewodniki studyjne, bibliografie i konferencje Instytutu Misesa, Szkoła Austriacka przewinęła się na jakimś poziomie przez praktycznie wszystkie wydziały ekonomii i nauk społecznych w Ameryce, a także wiele krajów zagranicznych. Rokroczna Austrian Scholars Conference na Uniwersytecie w Auburn przyciąga naukowców z całego świata do dyskusji, debat i zastosowania całości tradycji austriackiej.

Fascynująca historia tej wspaniałej dziedziny myśli, licząc wszystkie upadki i wzloty, jest opowieścią o tym, jak wielkie umysły mogą zaawansować naukę i sprzeciwić się złu kreatywnością i odwagą. Teraz Szkoła Austriacka wkracza w nowe milenium jako nosiciel standardu intelektualnego wolnego społeczeństwa. Ten fakt osiągnięto dzięki heroicznym i błyskotliwym umysłom, które tworzą historię rodzinną Szkoły oraz dzięki tym, którzy niosą to posłannictwo dalej wraz z Instytutem Ludwiga von Misesa.