Rothbard: Fizjokratyzm i polityka wolnego handlu w XVIII-wiecznej Francji

Autor: Murray N. Rothbard
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Marta Ehrenfeld
Wersja PDF

[Część książki An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, t. 1, Economic Thought Before Adam Smith]

Pierwsza „samoświadoma” szkoła myśli ekonomicznej powstała we Francji wkrótce po opublikowaniu  traktatu Essai (Esej o istocie handlu w ogólności) autorstwa Cantillona. Z początku członkowie tej szkoły nazywali siebie „ekonomistami”, lecz później, ze względu na ich główną polityczno-ekonomiczną zasadę — fizjokratyzm (zasada natury) — zaczęli być określani mianem „fizjokratów”.

Fizjokraci za swojego lidera obrali twórcę ich paradygmatu. Liderowi pomagali główny propagandysta, kilku wysoko ustawionych uczniów oraz redaktorów czasopism naukowych. Fizjokraci wspierali siebie nawzajem, pozytywnie oceniali swoje prace oraz często i regularnie spotykali się w celu wygłoszenia i omówienia własnych referatów. Ogólnie rzecz biorąc, zachowywali sie tak jak każdy inny samoświadomy ruch. Ich mocno zaangażowana kadra badaczy była wspierana przez wielu wpływowych zwolenników. Niestety, wkrótce ruch przybrał charakter sekty, której lider był obsypywany licznymi pochwałami. Tym sposobem został guru i twórcą ważnego paradygmatu myśli ekonomicznej.

Mowa oczywiście o dr. François Quesnayu (1694–1774) — człowieku o niespokojnej, charyzmatycznej i dociekliwej duszy typowej dla intelektualistów epoki oświecenia — który był założycielem, liderem i guru fizjokratów. Będąc pod wpływem nauk fizycznych, tak jak i wielu innych intelektualistów pozostających w cieniu wielkiego Issaca Newtona, Quesnay — syn zamożnego farmera — czytał wiele z zakresu medycyny. Zdobywając sławę jako chirurg i lekarz, Quesnay, autor literatury medycznej, pisał również na temat technik rolniczych. W ten oto sposób został ekspertem w dziedzinie agronomii. W 1794 roku, w wieku 55 lat, został osobistym lekarzem kochanki króla Ludwika XV — Madame Pompadour, a kilka lat później samego władcy.

Dopiero w późnych latach 50. XVIII w., sześćdziesięcioparoletni Quesnay zaczął bawić się ekonomią. Założenie ruchu fizjokratycznego datuje się na lipiec 1757, kiedy to guru spotkał swojego głównego zwolennika i propagandystę. Wtedy to właśnie Quesnay poznał niespokojnego, lekkomyślnego, entuzjastycznego i nieco szalonego markiza de Mirabeau — Wiktora Riqueti. Mirabeau, arystokrata narzekający na nadmiar wolnego czasu, dopiero co wydał pierwsze części swej pracy, bestselleru górnolotnie nazwanego L'Ami des hommes (Przyjaciel ludzkości).

Praca ta oczarowała wielu Francuzów swą błyskotliwością, nieuporządkowanym charakterem i ciekawym użyciem archaicznego stylu pochodzącego z XVII wieku. Podczas pisania swej książki Mirabeau był w pewnym sensie uczniem Cantillona, gdyż wydał, a później komentował jego Essai. Wkrótce jednak spotkanie z Quesnayem sprawiło, iż został on głównym orędownikiem i propagandystą doktora. W ten sposób rozmyślania jednego, pozornie nieszkodliwego, ekscentrycznego doktora stały się podwaliną całej szkoły myśli — szkoły, z którą należało się liczyć.

Wysoka pozycja w społeczeństwie, jaką zajmowali założyciele ruchu, przyczyniła sie do wzrostu znaczenia fizjokratów. Kluczowe stanowisko Quesnaya na dworze oraz sława i arystokratyczne pochodzenie Mirabeau sprawiły, iż ruch miał więcej wpływów i siły. Mimo to zajmowanie się polityką ekonomiczną było niebezpieczne w czasach absolutyzmu i cenzury. Quesnay ostrożnie publikował swoje prace pod pseudonimami lub poprzez swoich uczniów. Mirabeau został uwięziony w 1760 roku na kilka tygodni za swoje dzieło Théorie de l'impôt (Teoria opodatkowania), a w szczególności za złośliwe ataki na represyjne opodatkowania i na system finansowy „gospodarki podatkowej”, w której to król sprzedawał firmom bądź właścicielom ziemskim prawa do nakładania podatków. Mirabeau został uwolniony dzięki wstawiennictwu Madame Pompadour.

Działalność fizjokratów skupiała sie głównie na wydawaniu czasopism i na regularnych spotkaniach. Niektóre z nich odbywały się w domu dr. Quesnaya, a najważniejsze z nich w każdy czwartkowy wieczór u markiza de Mirabeau. Najwybitniejszymi postaciami ugrupowania byli Pierre François Mercier de la Rivière (1720–1793), którego L'Ordre natural et essentiel des sociétés politiques (Porządek przyrodniczy i istotny społeczeństw politycznych) (1767) stał się najważniejszą pracą dotyczącą filozofii szkoły; duchowny Nicolas Baudeau (1730–1792), redaktor i dziennikarz fizjokratów; Guillaume François Le Trosne (1728–1780), prawnik i ekonomista; oraz najmłodszy członek ugrupowania, sekretarz, redaktor i urzędnik Pierre Samuel Du Pont de Nemours (1739–1817), który w późniejszym czasie wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie założył słynną rodzinną fabrykę prochu.

Siła kultu jednostki wśród fizjokratów ujawniała sie poprzez sposób, w jaki ich przywódca był określany. Jego zwolennicy uważali, że Quesnay wyglądem przypominał Sokratesa i nazywali go „Konfucjuszem Europy”. Mimo że Adam Smith i inni wypowiadali się na temat skromności Quesnaya, to on sam identyfikował się z rzekomą mądrością i chwałą chińskich mędrców. Mirabeau ogłosił nawet, iż trzy największe osiągnięcia w historii ludzkości to: pismo, pieniądz i właśnie słynny diagram Quesnaya nazwany Tableau économique (Tabela ekonomiczna).

Ruch fizjokratów był aktywny przez dwie dekady, po których w drugiej połowie lat 70. XVIII w. nastąpił okres spadku ich popularności. Można rozróżnić kilka przyczyn upadku stowarzyszenia. Pierwszą z nich była śmierć Quesnaya w roku 1774 oraz fakt, że doktor przeniósł swoje zainteresowanie z ekonomii na matematykę. Uważał nawet, że udało mu sie rozwiązać odwieczny problem kwadratury koła.

Do zmniejszenia wpływów fizjokratów przyczyniły się jeszcze: upadek A. R. J. Turgota — ich wpływowego zwolennika i ministra finansów — który nastąpił dwa lata później, oraz zła sława, którą zyskał Mirabeau z powodu oszczerstw rozpowszechnianych przez własną żonę i dzieci. Nadejście ery Smitha i jego dzieła Bogactwo narodów wkrótce sprawiły, iż wszystkie przedsmithowskie nurty były ignorowane, tak jakby nowa nauka „ekonomii politycznej” była stworzona z niczego i wyłącznie przez Adama Smitha.

Leseferyzm i polityka wolnego handlu

Fizjokraci skupiali się głównie na ekonomii politycznej i technicznej analizie ekonomicznej. Dziwić może oszałamiająca różnica w jakości ich wkładu w obu dziedzinach. Mimo że w ogólnej ekonomii politycznej byli przeważnie wnikliwi i ich wkład w nią był ogromny, to jednak w dziedzinie technicznej ekonomii popełniali wiele zaskakujących błędów, których skutki były odczuwalne przez długi okres czasu.

Fizjokraci byli pierwszymi myślicielami leseferyzmu w ekonomii politycznej, którzy z pogardą odrzucili cały merkantylistyczny bagaż. Nawoływali do całkowitej wewnętrznej i zewnętrznej konkurencji rynkowej oraz wolnego handlu nieskrępowanego przez subsydia, przywileje monopolowe i ograniczenia. Dzięki usunięciu tych właśnie ograniczeń i wymogów, handel, rolnictwo i cała gospodarka rozwijałaby się.

W handlu międzynarodowym fizjokraci nie rozumieli co prawda cenowego mechanizmu przepływu pieniądza kruszcowego opisanego przez Cantillona, ale za to śmielej niż Cantillon rzucali wyzwanie wszystkim merkantylistycznym mitom i ograniczeniom. Wykazywali, iż usiłowania narodu, by sprzedawać dużo innym państwom, a samemu mało nabywać, są absurdalne i wewnętrznie sprzeczne. Sprzedaż i kupno są przecież dwiema stronami tej samej monety.

Ponadto fizjokraci, antycypując pogląd ekonomistów klasycznych, stwierdzili, że pieniądze same w sobie nie decydują o bogactwie i na dłuższą metę liczą się jedynie dobra realne (towary) wymieniane za pośrednictwem pieniądza. Dlatego też głównym celem gospodarczym nie powinno być gromadzenie złota czy też utrzymywanie stale dodatniego bilansu handlowego, ale osiągnięcie wysokiego poziomu życia pod względem posiadania rzeczywistych dóbr. Starania, by nagromadzić jak najwięcej złota oznaczają, że naród oddaje swe rzeczywiste dobra w zamian za pieniądze. Stąd też nasuwa się wniosek, iż w ten sposób traci on, zamiast zyskiwać więcej (realnego) bogactwa. W rzeczywistości głównym celem pieniędzy jest ich wymiana na realne dobra i jeśli ludzie będą nalegać na gromadzenie ogromnej ilości monet, których nie będą wykorzystywać, to stracą bogactwo na stałe.

Pierwszy akt Turgota jako ministra finansów Francji, którym został w  1774 roku, pozwalał na swobodny import i eksport zboża. Wstęp swojego edyktu, który został sporządzony przez jego doradcę Du Pont de Nemours, podsumowywał politykę leseferyzmu fizjokratów i Turgota w prosty i zwięzły sposób. Otóż, nowa polityka wolnego handlu została wprowadzona, aby:

poszerzyć praktykę uprawy ziemi, która wytwarza najbardziej realne i pewne bogactwo państwa; by zapełnić spichlerze i utrzymać import zboża, zapobiec spadkowi cen, który mógłby zniechęcić producenta; by zlikwidować monopole poprzez zniesienie prywatnych licencji na korzyść wolnej konkurencji, oraz by utworzyć współpracę pomiędzy krajami polegającą na wymianie nadwyżkowej ilości towarów, co jest zgodne z porządkiem ustalonym przez Opatrzność.

Mimo że fizjokraci oficjalnie działali na korzyść całkowitej wolności handlu, to koncentrowali się — i właśnie to odzwierciedlało ich często zagmatwaną ekonomię — na zniesieniu ograniczeń w eksporcie zboża. Powinni raczej koncentrować się na eliminacji długoletnich ograniczeń, ale zamiast tego okazywali niewiele zainteresowania dla wolności importu zboża bądź dla eksportu produktów manufaktur. Wszystko to wynikało z fizjokratycznego entuzjazmu dla wysokich cen produktów rolnych.

Fizjokraci patrzyli z dezaprobatą na eksport produktów manufaktur, uważając je za konkurencyjne względem produktów rolnych i zaniżające ich ceny. Quesnay posunął się nawet do stwierdzenia, iż „szczęśliwy jest ten kraj, który nie eksportuje produktów manufaktur, ponieważ w ten sposób eksport produktów rolnych utrzymuje tak wysoki poziom cen wyrobów rolnych, że klasa jałowa (wszyscy niezajmujący się rolnictwem — przyp. red.) nie może sprzedawać swoich produktów za granicę”.