Haskell: Cykl koniunkturalny w starożytnym Rzymie

Autor: H.J. Haskell
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Paweł Kot
Wersja PDF

Tekst stanowi część książki The New Deal in Old Rome (1939; 2009)

Wielkim osiągnięciem rządów Oktawiana Augusta był pokój rzymski. Przez 400 lat po jego zaprowadzeniu cesarstwo trzymało na dystans hordy barbarzyńców zagrażające zachodniej cywilizacji. W ciągu tego okresu kultura grecko-rzymska do tego stopnia rozprzestrzeniła się i okrzepła, że była później zdolna przeżyć upadek imperium, które było jej strażnikiem. Dziedzictwo Grecji i Rzymu zostało przekazane dalej — by stać się fundamentem życia we współczesnym świecie.

Przez współczesnych pojawienie się Oktawiana zostało powitane jako nowość i dobrodziejstwo dla ludzkości. Po wieku wrzenia i okrucieństwa ludzkość wydawała się budzić z długiego koszmaru. Cyniczny Tacyt, który wciąż hołubił marzenia o republice, uważał, że nowy władca „uwiódł ludzkie umysły błogosławieństwami pokoju”. Wellejusz Paterkulus, obrońca Cycerona, mówi, co Oktawian zrobił „dla republiki, ludu rzymskiego i świata”:

[Wojny domowe] zostały zakończone po dwudziestu latach, wojny zewnętrzne zgaszone, pokój przywrócony, broń odłożona. Prawom przywrócono ważność, sądom władzę i godność Senatowi… Rolnictwo powróciło na pola, szacunek do religii; do ludzkości wolność od lęku, i każdemu obywatelowi zapewniono prawa własności. Stare prawa poprawiono i wprowadzono nowe prawa dla wspólnego dobra.

Temu samemu odczuciu trwałą poetycką formę nadali Horacy i Wergiliusz. Najwyraźniej entuzjazm dla reżimu wyrażany w stolicy przenikał imperium — i nie bez powodów. Nadano bowiem duży stopień autonomii prowincjom, koloniom i królestwom zależnym.

„Wielką korzyścią”, pisze F.E. Adcock,

jaką pryncypat przyniósł światowi śródziemnomorskiemu, była wolność do życia na swój własny sposób, do zatrzymania swoich zwyczajów i instytucji… Myślą przewodnią okresu [imperialnego pokoju] była lojalność wobec Rzymu — nie tylko dlatego, że Rzym nie miał rywala, ale także dlatego, że na to zasługiwał.

To oczywisty fakt, jak mówi John Buchan w swojej książce Augustus, iż w wielu częściach basenu Morza Śródziemnomorskiego — w Syrii i Palestynie, w Azji Mniejszej, Tracji i Macedonii — istniał za rządów Oktawiana standard komfortu i bezpieczeństwa, którego dzisiaj się nie doświadcza. W ostatniej części tej ery Epiktet, urodzony jako niewolnik, złożył Oktawianowi taki hołd: „Cezar [Oktawian] wywalczył dla nas prawdziwy pokój. Nie ma wojen i bitew, bandytów i piratów, możemy podróżować każdej pory dnia i pływać po wszystkich morzach”.

Nadal możemy przeczytać inskrypcję w małym mieście w Azji Mniejszej wychwalającą Oktawiana jako „władcę ziemi i morza; dobroczyńcę i zbawcę całego kosmosu”. Lubiący plotki biograf Swetoniusz opowiada o ostatniej podróży Oktawiana wzdłuż wybrzeża na Capri. Ze statku, który właśnie przybył z Aleksandrii, ludzie na jego widok krzyczeli, że: „dzięki niemu żyli, dzięki niemu żeglowali, dzięki niemu cieszyli się z wolności i wszystkich bogactw, jakie posiadali”.

Te oświecone rządy trwały 45 lat. To tak jakby Grover Cleveland rozpoczął urzędowanie w 1885 i zwiększając swoją władzę kontynuował rządy do początku administracji Herberta Hoovera w 1930. Ludzie byli przekonani, że cesarstwo będzie trwać wiecznie. Poeta Tibullus ukuł używany dziś zwrot „Wieczne Miasto” na określenie Rzymu.

Kilka lat później rzymskie monety nosiły motto Æternitas, a inskrypcja znaleziona w Azji Mniejszej mówi o dekrecie gwarantowanym „przez wieczność cesarstwa Rzymian”.

Trzeba tu zrobić pewne zastrzeżenie. O pokoju rzymskim mówimy jako o okresie zapoczątkowanym podczas rządów Oktawiana. Jednak, z punktu widzenia władcy, prawdopodobnie nie były to czasy pokoju. Częste ekspedycje wojskowe były konieczne, by poskromić buntownicze ludy. Walki graniczne odbywały się dookoła imperium. Rewolta na Półwyspie Bałkańskim okazała się na tyle poważna, że zmęczony, zaawansowany wiekiem Oktawian rozważał popełnienie samobójstwa. Po tym miała miejsce katastrofalna kampania przeciwko mieszkającym za Renem Germanom, w której rzymski dowódca Warus stracił trzy legiony i odebrał sobie życie. Był to straszny cios dla dumnego Oktawiana — jego rzymski biograf opowiada, że nawet kilka miesięcy po tym wydarzeniu można było go spotkać, chodzącego tam i z powrotem i wołającego: „Warusie, oddaj mi moje legiony!”.

Klęska miała poważne konsekwencje. Armia wycofała się za Ren, a cesarz pozostawił następcom poważne ostrzeżenie, by nie wyprawiać się za rzekę. Taka polityka miała swoje uzasadnienie na gruncie gospodarczym i w okresu pokoju, by zorganizować i zintegrować niespokojne prowincje, które już zdobyto. Te racje z wielką siłą trafiły do przekonania starego, pozbawionego złudzeń człowieka, który stracił już energię i ochotę do dalszych przygód. Fascynujące są jednak spekulacje na temat tego, co mogło się stać, gdyby Rzym dotarł do Łaby w Hamburgu, a później do Wisły w Gdańsku. Musiałby wtedy bronić granicy o długości zaledwie 1300 km od Bałtyku do Morza Czarnego, a nie granicy dwukrotnie dłuższej od ujścia Renu do Morza Północnego do ujścia Dunaju do Morza Czarnego. Taka ekspansja włączyłaby Prusy do kręgu kultury romańskiej. W ten sposób Prusy mogłyby zostać włączone do kręgu kultury europejskiej, tak jak południowe Niemcy i Austria stały się europejskie dzięki Rzymowi, czego konsekwencje trwałyby po dzień dzisiejszy.

Pomimo tych wojen, w Italii panował pokój, podobnie jak w większej części imperium. Świat nie nauczył się jeszcze, jak utrzymać pokój w sposób zbliżony do tego stosowanego przez pierwszych cesarzy rzymskich. Zadowolenie ludzi pozostających pod władzą Rzymu to najlepszy hołd dla sprawiedliwości i efektywności rządów Oktawiana. W Galii, na przykład, dzięki zbudowaniu systemu dróg w czasach wczesnego imperium, szybko rozwinął się handel i ludzie mogli żyć w dobrobycie. Trybut płacony Rzymowi był niski w porównaniu z kosztami dawnych wojen plemiennych. Znaczące, że po tym jak Brytania w II wieku n.e. przywykła do statusu rzymskiej prowincji, wojska potrzebowano tam tylko do ochrony granic. Mieszkańcy byli dumni z bycia obywatelami cesarstwa.

„Na całym świecie” — pisze niemiecki uczony, profesor F. Oertel, w Cambridge Ancient History:

wszystko się przenikało, różnice wygładzały się w sposób, o jakim do tej pory nie marzono… Jeśli rozważymy fakty z punktu widzenia imperium, nasz werdykt musi być taki, że pomimo wszystkich niebezpieczeństw drzemiących w wyolbrzymionym kapitalizmie, rzemiosło i handel spełniły zadanie, jakie wyznaczył dla nich Oktawian, zadanie scalenia imperium w jedność — i przez to umożliwienie mu przetrwania przez następne wieki.

Dobrobyt kojarzony z Oktawianem Augustem przyczynił się oczywiście do prestiżu jego imienia. Przedsiębiorczość ogromnie straciła na chaosie ostatnich lat republiki. Wraz z ustanowieniem trwałego pokoju, pod rządami kompetentnego rządu i w warunkach praktycznie wolnego handlu — niskie opłaty portowe nie były cłami ochronnymi — musiało nastąpić odrodzenie interesów. Kiedy jednak Oktawian wrócił do stolicy po Akcjum, zastał Rzym zubożałym i zdezorganizowanym gospodarczo po wojnie domowej. By poprawić sytuację, zastosował politykę, którą Stany Zjednoczone poznały dopiero w latach 20. XX wieku. W niejako podobnych warunkach administracja Coolidge’a uciekła się do środka w postaci łatwych pieniędzy. Stopy procentowe sztucznie trzymano na niskim poziomie, by zachęcić do pożyczania i inwestowania. Ta polityka doprowadziła do przesadnej ekspansji kredytów bankowych, która umożliwiła boom zakończony paniką z 1929 r. i późniejszym kryzysem. Oktawian przyjął politykę łatwych pieniędzy na mniejszą skalę. Rezultaty były jednak identyczne jak u Coolidge’a. Podjęte działania promowały boom inflacyjny, po którym nastały ciężkie czasy deflacji i paniki z 33 roku n.e. W obu przypadkach boom rozpoczął się pod jednymi rządami, a kryzys nastąpił pod innymi.

Każdy badacz historii gospodarczej Rzymu musi pogodzić się z problemem braku raportów rządowych i statystyk biznesowych. Informacje muszą być cierpliwie zbierane ze szczątkowych i często niejednoznacznych uwag ówczesnych pisarzy, którzy mieli małe pojęcie o ekonomii. Nawet tak nierokujące nadziei źródło jak O powinnościach Cycerona musi być przewertowane w poszukiwaniu przypadkowych ilustracji życia gospodarczego. Na szczęście metodyczny Oktawian pozostawił niezwykle pomocny zapis swoich transakcji finansowych. Kilka miesięcy przed śmiercią przygotował sprawozdanie ze swoich rządów, mowę pożegnalną [Index rerum gestarum — przyp. tłum.], którą odczytano w Senacie z życzeniem wygrawerowania na brązowych tablicach przed jego mauzoleum. Te tablice nie przetrwały, ale dokument skopiowano na ścianach wielu świątyń znajdujących się w cesarstwie. Najlepiej zachowana kopia jest znana jako inskrypcja z Ancyry [Monumentum Ancyranum] albo „królowa inskrypcji”, jak nazywa ją Mommsen. Znaleziono ją napisaną w łacinie i grece na murach świątyni w mieście Ancyra [obecnie Ankara — przyp. tłum.] w Azji Mniejszej. Możemy z niej wyśledzić ogromne wydatki rządowe, które tymczasowo przyczyniły się rozwoju rzymskiego dobrobytu, który w naturalny sposób nastąpił po ustanowieniu pokoju rzymskiego.

Podczas swoich pierwszych 20 lat rządów Oktawian wydawał szczodrze. Mógł sięgać do majątku Cezara, do którego doszły jeszcze skarby skonfiskowane w Egipcie. Jak ujmuje to Swetoniusz: „Gdy sprowadził do Rzymu królewskie skarby Egiptu, pieniędzy było tak dużo, że spadła stopa procentowa, a ceny nieruchomości poszły bardzo do góry”.

Od innego autorytetu, Kasjusza Diona, dowiadujemy się, że stopy procentowe spadły z 12 do 4 procent, a ceny dóbr wzrosły — znajome efekty łatwych pieniędzy.

Podatki w Italii były niskie. Oktawian chciał wprowadzić podatek od ziemi, ale wpływowa opozycja właścicieli ziemskich skłoniła go do porzucenia tego planu. Zdołał jednak narzucić 1-procentowy podatek od sprzedaży aukcyjnej, 4-procentowy podatek od sprzedaży niewolników, 5-procentowy podatek od uwalniania niewolników i 5-procentowy podatek spadkowy na sumy przekraczające ówczesną równowartość 81 tysięcy USD[1].

Jego wydatki są szczegółowo opisane w inskrypcji z Ancyry. Zapłacił 485 milionów dolarów za ziemię dla swoich żołnierzy, którzy zakończyli służbę. Wielokrotnie dawał pieniądze ubogim, być może próbując pomóc wybrnąć im z trudnej sytuacji, gdy szukali pracy. Poza tym rozpoczął wielkie roboty publiczne, częściowo dla stworzenia miejsc pracy, częściowo ze swojego naturalnego upodobania do rozmachu. Roboty publiczne doprowadziły do naprawy wszystkich dróg Italii oraz ulic Rzymu. Pomógł wielu miastom, dając im akwedukty, łaźnie, świątynie i budynki publiczne. Ochronę miejsc pracy traktowano poważnie do tego stopnia, że w późniejszych latach I wieku n.e. rząd odmówił użycia nowego wynalazku do przemieszczania dużych kolumn, ponieważ obawiano się, że zabierze ludziom miejsca pracy.

W ciągu czterech lat — według obliczeń profesora Franka — do strefy publicznej powędrowało 800 milionów USD. Cała Italia cieszyła się dobrobytem. W miastach prowadzono szeroko zakrojone, prywatne i publiczne prace budowlane.

Bez wątpienia wiele z nowych fortun miało swoje źródło w rosnących cenach nieruchomości i gwałtownym rozrastaniu się miast, które miało miejsce na skutek łatwego kredytu, zwiększonych obrotów i poczucia bezpieczeństwa własności, jakie przyniósł pokój.

To wszystko dziwnie przypomina lata boomu w Ameryce.

Dalsze podobieństwo można znaleźć w polityce pieniężnej Oktawiana, która była podobna do polityki Coolidge’a, polegającej na utrzymywaniu tanich kredytów bankowych. Rząd był właścicielem kopalni złota i srebra — mógł więc swobodnie wybijać monety. Przez pierwszych 20 lat reżymu otwarto wiele mennic w Hiszpanii, jedną dużą w Lyonie w Galii; pełną parą pracowała również mennica w Rzymie. Bez wątpienia przyczyniło się to do powstania boomu.

Jednak, nie wszyscy korzystali z powszechnej prosperity. Niepowodzenie w wytworzeniu odpowiedniego stopnia rozwoju przemysłu oraz obecność dużej liczby niewolników były przyczynami bezrobocia. Sytuacja bezrobotnych i nienadających się do pracy stała się poważnym problemem. Trzeba było się nimi zająć, jeśli nie mogli znaleźć pracy przy robotach publicznych czy w osiedlach kolonialnych. Nawet w czasie wojny domowej konieczna była dystrybucja darmowego ziarna. Liczba ludzi zarejestrowanych jako potrzebujący pomocy wzrosła po śmierci Cezara ze 150 000 do 320 000.

Oktawian przeprowadził badanie ich stanu majątkowego i zredukował liczbę uprawnionych do pomocy do 200 000. Swetoniusz mówi o kryzysie, jaki powstał, gdy dla ograniczenia wydatków, rząd wydalił wszystkich cudzoziemców z wyjątkiem medyków i nauczycieli. Mądry mąż stanu nie mógł nie zauważyć zubażających skutków takiego systemu.

Oktawian napisał (jak twierdzi jego biograf):

że był skłonny do ostatecznego zniesienia darmowej dystrybucji ziarna, ponieważ ludzie uzależnili się od niej i zaprzestali obrabiania pól, ale nie kontynuował działań w tym kierunku, będąc pewnym, że z chęci zadowolenia ludu proceder ten prędzej czy później powróci.

Innymi słowy: sytuacja wymknęła się spod kontroli. Wiele osób wolało pomoc społeczną od zarabiania. W ciągu okresu imperialnego dobrobytu liczba ludzi korzystających z pomocy utrzymywała się na poziomie 200 000. Prawie 300 lat później zasiłek został zwiększony i stał się dziedziczny. Dwa funty chleba wydawano codziennie każdemu ubiegającemu się o to i zarejestrowanemu obywatelowi. Do tego regularnie rozdawano wieprzowinę, oliwę i sól. Gdy założono Konstantynopol, prawo do pomocy powiązano z nowymi domami w celu promowania rozbudowy.

Jak już powiedziano, oktawiański boom był częściowo efektem programu wydatków państwowych. Początkowo umożliwiały to łupy przywiezione z Egiptu, jednak w pewnym momencie to źródło wyschło. W późniejszych latach Oktawian wydawał o wiele mniej na publiczne budowle i rozrywki. Wspomniane wyżej wojny wydrenowały finanse. Duże sumy wróciły do prowincji jako zapłata za dobra luksusowe importowane przez bogaczy. Wraz z wyczerpaniem złóż zahamowany został przypływ złota i srebra do mennic. Produkcja monet spadła do 5% swojej wcześniejszej wartości. Była to zemsta deflacji. Stopy procentowe wzrosły, a ceny obniżyły się. Następny cesarz, Tyberiusz, dzięki restrykcyjnej polityce gospodarczej zdołał zbilansować budżet bez podwyższania podatków — w niektórych przypadkach mógł je nawet zmniejszyć. Gdy jego przedstawiciel w Egipcie przysłał więcej pieniędzy, niż przewidywały regularne podatki imperialne, cesarz odesłał wiadomość, że chciał, by owce były golone, ale nie ogolone do samej skóry. Jako człowiek z zasadami — pomimo skandalicznych historii rozpuszczanych przez jego wrogów — Tyberiusz ryzykował niepopularnością w stolicy, rezygnując z drogich widowisk, które jego poprzednik uważał za konieczne do utrzymania ludzi w dobrych humorach.

Na jego gospodarność wskazuje incydent zrelacjonowany przez Tacyta. Arystokracja wierzyła, że stare rodziny powinny być subsydiowane, by — jeśli to konieczne — utrzymać odpowiednią klasę rządzącą. Pewien rozrzutny senator przyprowadził do Senatu swoich czterech synów i przed obliczem cesarza wygłosił apel o udzielenie im pomocy pieniężnej. Senatorzy okazali współczucie — wszakże to nie ich pieniądze miały pójść na ten cel — jednak Tyberiusz przyjął bardziej odpowiedzialną postawę. „Jeśli będzie przychodził tu każdy biedny człowiek” — odpowiedział — „i prosił o pieniądze dla swoich dzieci, to nigdy nie zaspokoimy ich potrzeb, a skarb państwa będzie pusty”.

Jednakże ze względu na nastroje w Senacie ugiął się i wypłacił każdemu chłopcu po 160 tys. USD. To zajście podpowiada nam, skąd brał się brak popularności Tyberiusza w Rzymie i uznanie, jakie zdobył sobie efektywnymi rządami w prowincjach. Niezgrabność jego słów psuła efekt wielkoduszności. Tacyt uważał to za objaw ponurego charakteru cesarza. Taktowny Oktawian mógł odmówić podarunku i nikt nie chowałby urazy. O dwóch amerykańskich prezydentach mówiono, że Benjamin Harrison potrafił zrobić sobie wroga, mówiąc „tak”, a William McKinley potrafił zdobyć sobie przyjaciela, mówiąc „nie”.

Polityka rozważnych wydatków Tyberiusza, przyczyniająca się do kontynuacji oktawiańskiej deflacji, przyniosła trudne czasy, które miały swoją kulminację w postaci paniki z roku 33 n.e. Opis znajdujemy u Tacyta. Mówi, że prawa Juliusza Cezara dotyczące lichwy i posiadania ziemi były od dłuższego czasu lekceważone. W 33 r. n.e. zdenerwowani dłużnicy, być może podburzeni przez prawników, zaczęli oskarżać wierzycieli o lichwę. Było tak wiele spraw, iż rząd ogłosił 18-miesięczny okres, podczas którego wierzyciele mieli dostosować się do obowiązującego prawa. Natychmiast spowodowało to kryzys, ponieważ wezwania do zapłaty pożyczek oznaczały gwałtowny spadek wartości ziemi.

W celu wsparcia rynku przywrócono prawa Cezara i nakazano pożyczkodawcom inwestycję dwóch trzecich kapitału w ziemię. Efekt był dokładnie odwrotny od zamierzonego. Przy spadających cenach ziemi inwestycje były odkładane w nadziei na dalsze spadki i w ten sposób powiększano zapaść na rynku. Z tego powodu rząd utworzył system pomocy właścicielom nieruchomości, dzisiejsze Home Owners' Loan Corporation (HOLC), chociaż może w działaniu bardziej przypominało to Reconstruction Finance Corporation (RFC), gdyż prawdopodobnie obejmował tylko większych posiadaczy. Właścicielom ziemi, którzy znaleźli się w tarapatach, miano ze skarbu wypłacić 80 mln USD, bez odsetek, na okres trzech lat. To działanie ustabilizowało rynek i zakończyło kryzys. Ponieważ nie była to złożona cywilizacja przemysłowa, skutki tej paniki nie były tak niszczące i trwałe jak skutki paniki kończące lata boomu w USA.

Jeszcze dwa eksperymenty w duchu New Deal pojawiły się w tym okresie. Coś na kształt Agricultural Adjustment Administration (AAA) powołano za Domicjana (91 n.e.) i kilka lat później Farm Credit Administration (FCA) za Nerwy i Trajana. Italscy rolnicy, a szczególnie wielcy właściciele ziemscy, doszli do wniosku, że produkcja wina i oliwy będzie bardziej zyskowna od produkcji pszenicy. Kiedy uprawa winorośli była jeszcze raczkującym przemysłem, porozumienie rolników italskich było w stanie przekonywać rząd do wprowadzania i zachowania restrykcji przy zakładaniu winnic w innych prowincjach. Tym niemniej konkurencja istniała nadal. W 91 r. n.e. zdarzyły się złe zbiory pszenicy i nadprodukcja wina. W celu stymulacji produkcji pszenicy i ochrony interesów właścicieli winnic, ówczesny odpowiednik ministerstwa rolnictwa powołał protoplastę AAA. Zadekretowano zakaz dalszego sadzenia winnic w Italii i nakaz zniszczenia połowy winnic w innych prowincjach. Ameryka podążyła za rzymskim precedensem, gdy zaorano pola bawełny w 1933 r. W opinii profesora Rostovtzeffa „przynajmniej w pewnym stopniu” pomogło to italskim producentom wina. Środki te jednak „nie stymulowały postępu w italskim rolnictwie”.

Porażkę możemy wydedukować z dalszych działań podjętych przez rząd na początku II wieku n.e. za panowania Nerwy i Trajana. Próbowano przyciągnąć kapitał i zachęcać rolników tanimi pożyczkami. Senatorzy byli zmuszeni inwestować przynajmniej jedną trzecią swojego kapitału w italską ziemię — stare panacea — i założono ówczesne Farm Credit Administration. W ramach tego FCA, rolnicy mogli pożyczać pieniądze od rządu przy oprocentowaniu hipotecznym w wysokości 5%, co stanowiło mniej niż połowę komercyjnej stopy procentowej w rolnictwie.

Trajan podbił Dację, współczesną Rumunię. Kraj posiadał wydajne kopalnie oraz dużo dóbr. Profesor Frank ocenia, że Trajan zdobył 1,6 mld USD łupów. Jakby oszołomiony tym uśmiechem losu, rząd stał się niezwykle hojny. W Rzymie nie potrzebowano pieniędzy, więc użyto ich do ustanowienia największego przedsięwzięcia dobroczynnego do czasów Fundacji Rockefellera.

Liczba dzieci w biednych rodzinach zmniejszała się, bo ludzi nie było stać na ich utrzymanie. Reperkusje odczuwał italski przemysł, który potrzebował dużego wewnętrznego rynku. Rząd niecierpliwie pragnął pobudzić wzrost populacji. Zdecydowano, że odsetki z pożyczek FCA powinny pójść do komisarzy w miastach Italii, którzy mieli wypłacać pieniądze biednym rodzinom na utrzymanie dzieci. Źródła pokazują, co stało się z tą filantropią. Całe przedsięwzięcie runęło pod ciężarem wielokrotnych dewaluacji denara. Odsetki wystarczały tylko na utrzymanie urzędników w „biurze dróg i żywienia”.