Friedman: Przestępczość

Autor: David Friedman
Źródło: econlib.org
Tłumaczenie: Tomasz Kłosiński
Wersja PDF, EPUB, MOBI

Ekonomiści podchodzą do analizy przestępczości z jednym prostym założeniem — przestępcy są racjonalni. Bandyta jest bandytą z tego samego powodu, dla którego ja jestem ekonomistą — ponieważ jest to dla niego najbardziej atrakcyjna spośród dostępnych mu opcji. Decyzja o popełnieniu przestępstwa, jak każda inna decyzja ekonomiczna, może być analizowana jako wybór pomiędzy alternatywnymi kombinacjami kosztów i korzyści. Weźmy pod uwagę, jako prosty przykład, argument, który niekiedy wysuwany jest w dyskusjach nad kontrolą posiadania broni. Przeciwnicy prywatnego posiadania broni utrzymują, że w brutalnych strzelaninach między przestępcami i ich ofiarami, to przestępcy zazwyczaj wygrywają. Wszak zawodowy przestępca ma zdecydowanie więcej powodów do nauki, jak korzystać z broni niż przypadkowa, potencjalna ofiara.

Ten argument jest prawdopodobnie prawdziwy, jednak wniosek, iż zezwolenie zarówno przestępcom, jak i ofiarom, na posiadanie broni będzie działać na korzyść tych pierwszych, wcale z niego nie wynika. Aby zrozumieć dlaczego tak jest, wyobraźmy sobie, że w wyniku dopuszczenia legalnego posiadania broni przez obywateli, jedna na dziesięć staruszek decyduje się nosić broń w torebce. Ponadto załóżmy, że jednemu na dziesięć pośród tych, którzy noszą broń, udaje się zabić bandytę, gdy zostaje przez niego zaatakowany — kolejnych dziewięciu nie trafia, rzuca broń lub strzela sobie w stopę.

Jeśli weźmiemy pod uwagę średnią — przestępcy wygrywają. Jednak średnio każda setka napadów na staruszki owocuje jednym zabitym bandytą. Bardzo niewiele staruszek nosi wystarczająco dużo pieniędzy, by warto było ryzykować nawet jedną szansę na sto zostania zabitym. Teoria ekonomii sugeruje, że liczba rozbojów powinna się zmniejszyć — nie dlatego, że wszyscy bandyci zostali zabici, ale dlatego, że niektórzy z nich zdecydowali się zająć bezpieczniejszymi profesjami.

Jeśli idea, jakoby bandyci racjonalnie maksymalizowali zysk, wydaje się niewiarygodna, zastanówmy się nad tym, kto zazwyczaj zostaje ofiarą napadu. Jeśli celem bandyty jest pokazanie, jakim jest macho, to w takim wypadku napadanie na staruszki ma niewiele sensu. Jeśli celem jest zdobycie pieniędzy możliwie jak najniższym kosztem, to wtedy wiele przemawia za wybraniem jak najbardziej bezbronnej ofiary, jakie mogą znaleźć. W prawdziwym świecie ofiarami napadów pada znacznie więcej drobnych staruszek niż koszykarzy. Podążając tym tokiem rozumowania, John Lott oraz David Mustard w swoim kontrowersyjnym artykule uznali, że prawa ułatwiające zdobycie pozwolenia na legalne posiadanie przy sobie ukrytej broni palnej prowadzą do spadku przestępczości.

To jeden z przykładów bardzo ogólnej implikacji analizy ekonomicznej konfliktu. Aby powstrzymać kogoś od robienia czegoś, co wyrządza szkodę, czy to rabowania domu, czy zanieczyszczania powietrza, niekoniecznie trzeba mu to uniemożliwić — wystarczy jedynie sprawić, aby było nieopłacalne.

Analiza ekonomiczna może także być użyta w celu zrozumienia natury przestępczości zorganizowanej. Prasa, prokuratorzy i FBI często przedstawiają przestępczość zorganizowaną niemal tak, jakby mówili o General Motors albo IBM — jako hierarchiczną organizację z kilkoma bossami, kontrolującymi tysiące podwładnych. To co wiemy o ekonomii organizacji podpowiada nam, że są to mało prawdopodobne opisy rzeczywistych organizacji przestępczych. Jednym z głównych ograniczeń rozmiaru firmy jest problem kontroli. Im więcej szczebli hierarchii istnieje pomiędzy prezesem a pracownikiem w fabryce, tym trudniej jest osobom zarządzającym monitorować i kontrolować pracowników. Jest to jeden z powodów, dla którego małe firmy są często bardziej skuteczne niż duże firmy.

Spodziewalibyśmy się, że ten problem będzie szczególnie poważny na rynkach przestępczych. Praworządny biznes może, i faktycznie czyni, powszechny użytek z notatek, raportów, ocen pracy itd., aby przekazywać informacje między jedną warstwą hierarchii a drugą. Jednak to właśnie ten rodzaj informacji, który przestępcy używają do śledzenia poczynań swoich pracowników, może także być użyty przez prokuratora okręgowego, aby zbadać poczynania tychże przestępców. To, co ekonomiści nazywają „informacyjną dysekonomią skali”, jest zatem szczególnie dotkliwym problemem dla przedsięwzięć działających na zasadach przestępczych. Oznacza to, że takie przedsiębiorstwa powinny być na ogół mniejsze od firm działających na innych rynkach.

Przedsięwzięcia przestępcze są oczywiście trudniejsze do badania od tych zwykłych. Jednakże te badania, które udało się wykonać, jak praca Petera Reutera i Jonathana B. Rubinsteina, zdają się potwierdzać to, na co wskazuje teoria. Kryminalne przedsiębiorstwa wydają się być względnie małe, a organizacja przemysłu przestępczego stosunkowo zdecentralizowana — jest to dokładne przeciwieństwo wzorca przedstawianego w powieściach, filmach i prasie popularnej. Może być więc tak, że „przestępczość zorganizowana” to nie tyle korporacja, co swego rodzaju izba handlowa rynku przestępczego — sieć jednostek i małych firm, które rutynowo robią ze sobą interesy i okazjonalnie współpracują we wspólnym interesie.

Analiza ekonomiczna może także przewidywać efektywność środków egzekwowania prawa. Rozważmy trwającą obecnie „wojnę z narkotykami”. Z ekonomicznego punktu widzenia jej celem jest zmniejszenie podaży nielegalnych narkotyków, podnosząc tym samym ich ceny, oraz zmniejszenie ilości osób chcących je konsumować. Jedną ze strategii egzekwowania jest naciskanie na kraje, takie jak Kolumbia, by zapobiegały produkcji koki, surowca stosowanego do tworzenia kokainy.

Taka strategia, jeśli okazałaby się skuteczna, przeniosłaby produkcję koki do jakiegokolwiek kolejnego kraju, który jest najlepszy w jej produkowaniu. Koka może rosnąć w wielu miejscach, a więc zmiana ta nie zwiększy znacznie kosztów jej uprawy. Publikowane szacunki wskazują, że koszt produkcji narkotyków za granicą i ich transport do Stanów Zjednoczonych stanowi tylko około 1% ich ceny „na ulicy”. Więc nawet jeśli udałoby się nam podwoić koszt koki — co wydaje się mało prawdopodobne, biorąc pod uwagę doświadczenia z elastycznością podaży innych upraw — wynik taki oznaczałby wzrost ceny kokainy jedynie o 1%, oraz równie niewielki spadek w konsumowanej ilości kokainy. A zatem analiza ekonomiczna sugeruje, że wywieranie presji na inne kraje, aby przestały produkować narkotyki, prawdopodobnie nie jest najskuteczniejszym sposobem na ograniczenie ich spożycia.

Interesującą kwestią w analizie ekonomicznej przestępczości jest pytanie o to, które reguły prawne są efektywne ekonomicznie? Ogólnie mówiąc, które reguły pozwalają na zmaksymalizowanie rozmiaru gospodarczego ciasta — tj. które maksymalizują poziom, w którym ludzie otrzymują to czego pragną? Ma to znaczenie zarówno dla ogólnych zagadnień, takich jak pytanie: „Czy kradzież powinna być nielegalna?”, oraz bardziej szczegółowych, typu „Jak obliczyć optymalną karę za dane przestępstwo?”

Zastanówmy się nad kwestią praw przeciwko kradzieży. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że jakkolwiek kradzież nie byłaby niemoralna, wcale nie jest nieefektywna. Jeśli ukradnę ci dziesięć dolarów, to ja będę bogatszy o 10 dolarów, a Ty będziesz o nie biedniejszy, więc całkowity dobrobyt społeczeństwa pozostaje niezmieniony. Zatem jeśli oceniamy prawa wyłącznie na gruncie ekonomicznej efektywności, wydaje się, że nie ma powodu, aby czynić kradzież nielegalną.

Wydaje się to być oczywiste, lecz jest błędne. Możliwość zarabiania na kradzieży, tak jak możliwości zarabiania innymi sposobami, przyciągają zasoby ekonomiczne. Jeśli kradzież jest bardziej dochodowa niż zmywanie naczyń lub bycie kelnerem, to pracownicy będą kraść, a nie pracować. Wraz ze wzrostem ilości kradzieży, zysk z kradzieży będzie malał, zarówno dlatego, że wszystkie łatwe do kradzieży dobra zostaną już ukradzione, jak i dlatego, że ofiary będą się bronić przed zwiększonym poziomem kradzieży za pomocą zakładania zamków, zasuw, alarmów antywłamaniowych czy psów stróżujących. Proces zatrzyma się dopiero wówczas, gdy kolejna osoba rozważająca zostanie złodziejem stwierdzi, że będzie tak samo zamożna, kontynuując zmywanie naczyń — tj. gdy zyski ze stania się złodziejem będą mniej więcej równe kosztom.

Złodziej działający na granicy opłacalności, utrzymuje się, wkładając swój czas i wysiłek, dzięki cenie tego, co ukradnie. Dlatego strata ofiary jest stratą społeczną netto — złodziej nie ma żadnego zysku, którym byłby ją w stanie zrównoważyć. Więc istnienie kradzieży czyni całe społeczeństwo biedniejszym nie dlatego, że pieniądze zostały przetransferowane od jednej osoby do drugiej, ale dlatego, że produktywne zasoby zostały przekierowane z sektora produkcji do sektora kradzieży.

Pełna analiza kosztów kradzieży byłaby bardziej skomplikowana niż ten szkic, a koszt społeczny kradzieży nie byłby już dokładnie równy ilości dóbr skradzionych. Byłby on mniejszy do tego stopnia, do którego ludzie szczególnie zdolni w kradzieży zarabialiby więcej, niż mogliby zarobić w każdej innej profesji, osiągając zysk netto, który częściowo równoważyłby stratę ofiar. Natomiast byłby wyższy do tego stopnia, w jakim kradzież generuje dodatkowe koszty, takie jak koszt zabezpieczeń przed kradzieżą podjętych przez potencjalne ofiary. Główny wniosek jednakże pozostaje taki, że będziemy netto bardziej zamożniejsi, jeśli kradzież pozostanie nielegalna.

Wniosek ten jednak musi zostać uściślony spostrzeżeniem, że aby zmniejszyć zjawisko kradzieży, musimy poświęcić pewne zasoby na łapanie i karanie złodziei. Kradzież jest nieefektywna, jednak wydawanie stu dolarów, aby zapobiec kradzieży dziesięciu dolarów, jest jeszcze bardziej nieefektywne. Zmniejszenie kradzieży do zera z pewnością kosztowałoby więcej, niż byłoby warte. Tym, czego chcemy, z punktu widzenia efektywności ekonomicznej, jest optymalny poziom kradzieży. Chcemy zwiększać wydatki na egzekwowanie prawa do momentu, w którym jeden dolar wydany na łapanie i karanie złodziei redukuje koszt netto kradzieży o więcej niż jednego dolara. Powyżej tego punktu dodatkowe zmniejszanie kradzieży kosztowałoby więcej, niż byłoby warte.

Rodzi to wiele problemów, zarówno empirycznych, jak i teoretycznych. Kwestie empiryczne dotyczą trwającego sporu na temat tego, czy kara odstrasza od popełnienia przestępstwa — a jeśli tak, to w jakim stopniu. Podczas gdy teoria ekonomii przewiduje, że jakiś efekt odstraszania powinien istnieć, nie mówi nam jednak, jak duży on w istocie jest. Isaac Ehrlich, w szeroko cytowanym (i szeroko krytykowanym) badaniu efektu odstraszającego kary śmierci, stwierdza, że każda egzekucja zapobiega siedmiu morderstwom. Inni badacze otrzymali zupełnie odmienne wyniki.

Interesującym zagadnieniem teoretycznym jest pytanie, jak wybrać najlepszą kombinację prawdopodobieństwa zatrzymania i wysokości kary? Można sobie wyobrazić karanie kradzieży przez złapanie połowy złodziei i wymierzanie im grzywny po sto dolarów, przez złapanie jednej czwartej wszystkich złodziei i wymierzenie im dwustu dolarów grzywny, lub przez złapanie jednego złodzieja ze stu i powieszenia go. Jak zdecydować, która alternatywa jest najlepsza?

W pierwszej chwili może się wydawać, że efektywnym jest nakładanie najwyższej możliwej kary. Im surowsza kara, tym mniej przestępców musisz złapać, aby utrzymać dany poziom odstraszania — a łapanie przestępców jest kosztowne. Jednym z powodów, dla którego takie rozumowanie jest błędne, jest fakt, że karanie przestępców także jest kosztowne. Niski wymiar kary może przyjąć formę grzywny — to co przestępca straci, zyska sąd, więc koszt netto tej kary wynosi zero. Przestępcy zazwyczaj nie mogą zapłacić dużych kar, więc wysoki wymiar kary przyjmuje formę pozbawienia wolności albo egzekucji, które są mniej efektywne — nikt nie dostaje tego, co przestępca traci i ktoś musi zapłacić za więzienie.

Drugim powodem, dla którego nie chcemy maksymalnego poziomu kar dla wszystkich naruszeń jest fakt, że chcemy dać przestępcom motywację do ograniczenia ich przestępczej działalności. Jeśli kara za napad z bronią w ręku jest taka sama jak kara za morderstwo, to bandyta złapany na gorącym uczynku ma większą motywację do zabicia świadków. Może mu się udać uciec, a w najgorszym wypadku mogą go powiesić tylko raz.

Ostatnim ciekawym pytaniem jest, dlaczego w ogóle mamy prawo karne? W naszym systemie prawnym niektóre naruszenia są nazywane cywilnymi i w ich przypadku oskarżenie wysuwane jest przez ofiarę, podczas gdy inne nazywane są karnymi, co oznacza, że oskarżenie wysuwane jest przez państwo. Dlaczego nie możemy mieć czystego systemu cywilnego, w którym napad byłby traktowany jako naruszenie własności, bądź naruszenie umowy, w których ofiara pozywa napastnika?

Takie instytucje istniały w niektórych społeczeństwach w przeszłości. W rzeczywistości nasz obecny system zatrudniania przez państwo specjalistów do pozywania i ścigania jest w istocie stosunkowo nowy w anglo-amerykańskiej tradycji prawnej, sięga tylko około dwustu lat. Niektórzy naukowcy, poczynając od Gary’ego Beckera i George’a Stiglera, sugerowali, że ruch w kierunku czystego systemu cywilnego byłby pożądany, podczas gdy inni, szczególnie William Landes i Richard Posner, argumentowali za efektywnością obecnego podziału na prawo cywilne i prawo karne.

Bibliografia

• Ayres, Ian oraz John J. Donohue III, „Shooting Down the »More Guns, Less Crime« Hypothesis”, Stanford Law Review 55 (2003): 1193, dostępne online: http://islandia.law.yale.edu/ayers/Ayres_Donohue_article.pdf.
• Becker, Gary S. „Crime and Punishment: An Economic Approach”, Journal of Political Economy 76 (1968): 169–217.
• Becker, Gary S. i George J. Stigler, „Law Enforcement, Malfeasance, and Compensation of Enforcers”, Journal of Legal Studies 3 (1974): 1–18.
• Benson, Bruce, The Enterprise of Law: Justice Without the State, San Francisco: Pacific Research Institute for Public Policy, 1990.
• Ehrlich, Isaac. „The Deterrent Effect of Criminal Law Enforcement”, Journal of Legal Studies 1 (1972): 259–276.
• Friedman, David, „Efficient Institutions for the Private Enforcement of Law”, Journal of Legal Studies 13 (1984): 379–397, dostępne online: http://www.daviddfriedman.com/Academic/Efficient_Inst_For_Priv_Enf/Private_Enforcement.html.
• Friedman, David, Law’s Order: What Economics Has to Do with Law and Why It Matters, Princeton: Princeton University Press, 2000, dostępne online: http://www.daviddfriedman.com/laws_order/index.shtml.
• Friedman, David. „Private Creation and Enforcement of Law—a Historical Case”, Journal of Legal Studies 8 (1979): 399–415, dostępne online: http://www.daviddfriedman.com/Academic/Iceland/Iceland.html.
• Landes, William M. i Richard A. Posner, „The Private Enforcement of Law”, Journal of Legal Studies 4 (1975): 1–46.
• Lott, John i David Mustard, „Crime, Deterrence i Right-to-Carry Concealed Handguns”, 1997, dostępne online: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=10129.
• Reuter, Peter i Jonathan B. Rubinstein, „Fact, Fancy, and Organized Crime”, Public Interest 53 (Fall 1978): 45–67.