Grzebyk: Ruch libertariański w USA

Autor: Bartłomiej Grzebyk
Wersja PDF

Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Tadeusza Lebiody na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego

 Wstęp

Doktryny polityczne mogą być uważane przez wielu naukowców za dziedzinę mało interesującą i niewiele wnoszącą nowego w rozwój nauk humanistycznych. Rzeczywiście w dużej mierze wydawać by się mogło, że świat w pewnym stopniu zatrzymał się w sporze opartym na osi lewica-prawica, trwającym od rewolucji francuskiej. Poglądy lewicowe, z założenia bardziej „rewolucjonistyczne” i „postępowe”, ścierały się z prawicowym konserwatyzmem, bastionem ancient régime. Na przestrzeni wieków ta bipolarność ewoluowała, a w centrum ideologicznego sporu znajdowały się inne kwestie, takie jak demokratyzm, rola państwa w zapewnieniu opieki społecznej, czy nowe problemy natury moralnej i etycznej związane z seksualnością czy religią. Poniekąd osobno, w centrum, wykształciły się poglądy liberalne, które łączyły postępowość w dziedzinie wolności jednostki, przy jednoczesnym konserwatywnym nastawieniu w stosunku do gospodarki i sprzeciwie wobec kolektywizmu. Te trzy główne stanowiska polityczne: lewica, konserwatyzm i liberalizm, wyznaczają pewną podstawę światopoglądową dla każdego obywatela żyjącego w wolnym państwie demokratycznym.

Autor pracy zdecydował się podjąć temat stosunkowo młodej ideologii libertariańskiej, która wydaje się stopniowo zdobywać coraz większe poparcie wśród młodej części społeczeństw cywilizacji zachodniej. Libertarianizm cechuje przede wszystkim usytuowanie wolności jako najważniejszej wartości w życiu każdego człowieka. Jego zwolennicy twierdzą, że obecne rządy rozrosły się do stanowczo zbyt dużych rozmiarów i posiadają zbyt wielkie kompetencje, które naruszają tę wolność, a decydenci należący do trzech głównych stanowisk politycznych nie są zainteresowani w rozwiązaniu tego problemu. Libertarianizm zdecydowanie można zaliczyć do swego rodzaju „ruchu oporu” przeciwko systemowi. Ideologia ta nie należy do popularnych. Jej przeciwnicy punktują przede wszystkim jej brutalność, brak solidaryzmu społecznego i niehumanitarność. Często można usłyszeć zarzuty, że jest ona powrotem do prawa dżungli, a jej założenia są całkowicie utopijne i nierealistyczne. Jej zwolennicy wskazują, że koncepcje libertarianizmu są sprawiedliwym systemem społeczno-prawnym, w którym jednostki pracujące najciężej, mogą cieszyć się największymi zarobkami. Ich dorobek nie jest nałożony „karą” w postaci podatku dochodowego (często progresywnego), który promuje raczej lenistwo i próby wyłudzania pieniędzy z systemu opieki społecznej. Libertarianizm traktuje też ludzi jako jednostki rozumne i ponoszące konsekwencje swoich czynów. Wśród sztandarowych postulatów przedstawicieli tej ideologii znajdują się m.in. kwestie obniżenia lub całkowitego zniesienia podatków, legalizacji narkotyków i prostytucji, zmniejszenia rozmiarów rządu oraz biurokracji, a także całkowita wolność wymiany dóbr i usług.

Tradycje libertariańskie wywodzą się przede wszystkim z nurtu liberalizmu europejskiego oraz anarchizmu indywidualistycznego, którego ważni przedstawiciele głosili swoje poglądy w Stanach Zjednoczonych w XIX w. Stany, jako kraj imigrantów, oddalony od Europy o tysiące mil morskich, mógł od samego początku swojego istnienia stworzyć podwaliny pod całkowicie nowy ustrój prawny. Bardzo liberalne nastroje ówcześnie żyjących myślicieli i działaczy politycznych pozwoliły na napisanie jednego z najważniejszych dokumentów na świecie — konstytucji Stanów Zjednoczonych. Z biegiem czasu wprowadzano do niej kolejne poprawki, a ustawodawstwo tworzone przez parlament amerykański wyewoluowało to państwo do stanu, w którym jest obecnie — demokracji prezydenckiej z dwoma silnymi partiami w parlamencie.

Autor pracy postanowił zgłębić zagadnienie amerykańskiego ruchu libertariańskiego z dwóch głównych powodów, które zostały pośrednio wskazane powyżej. Przede wszystkim libertarianizm jest wciąż niszową ideologią, która bardzo szybko zdobywa zwolenników zwłaszcza wśród młodego pokolenia wielu narodów Europy oraz Amerykanów. Po drugie USA jest kolebką tego ruchu i miejscem, w którym żyli jego najważniejsi przedstawiciele XX oraz XXI w. W ciągu niecałych 250 latach państwowości Stanów Zjednoczonych ruch wolnościowy był wciąż obecny i podlegał nieustannej ewolucji. Możliwość napisania swoistej monografii dotyczącej jego historii w połączeniu z szansą przybliżenia jego obecnego funkcjonowania odbiorcom w Polsce stanowiły dla autora bardzo ważny powód, dla którego zdecydował się na napisanie pracy. Zasadniczą tezą pracy jest odpowiedź na pytanie, czy wzrastające znaczenie współczesnego ruchu libertariańskiego w Stanach Zjednoczonych ma szansę na wpłynięcie na tamtejszą scenę polityczną.

Ramy czasowe niniejszej pracy obejmują cały okres państwowości Stanów Zjednoczonych. Autor wychodzi od sytuacji kolonii brytyjskich na kontynencie amerykańskim, czyli od drugiej połowy XVIII w. — okresu bezpośrednio poprzedzającego walkę o niepodległość Stanów Zjednoczonych z Imperium Brytyjskim — a kończy na roku 2014.

Z racji specyfiki tematu oraz materiałów źródłowych, jako metodę badawczą autor zdecydował się na wykorzystanie w swojej pracy metody analitycznoporównawczej. Pierwotne źródła literackie wykorzystane w pracy można podzielić na dwie kategorie. Pierwsza z nich to w większości dostępne w języku angielskim i często zeskanowane publikacje XIX wiecznych anarchistów indywidualistycznych. Takimi pozycjami, bardzo ważnymi z punktu widzenia tej mało popularnej grupy ideologów, są na przykład książki Warrena (Equitable Commerce, True Civilization), Tuckera (Instead Of A Book, By A Man Too Busy To Write One), Thoreau (On the Duty of Civil Disobedience) czy Spoonera (No Treason, Konstytucja bez autorytetu). To właśnie na dzieła tych autorów powołują się libertarianie i anarchokapitaliści wskazując na rodowód swoich poglądów, oparty na zasadzie indywidualizmu i wolności jednostek w społeczeństwie. Pozycje te zdecydowanie nie należą do najpopularniejszych, przez co są trudno dostępne nawet w Stanach Zjednoczonych. W Polsce są właściwie nieznane szerszej publiczności, zwłaszcza, że poza Spoonerem wiele z nich nie jest nawet przetłumaczonych.

Drugą kategorią są książki napisane w XX w. przez ekonomistów Austriackiej Szkoły Ekonomii — Ludwiga von Misesa, Friedricha A. von Hayeka oraz Murraya N. Rothbarda. To zwłaszcza dwaj pierwsi autorzy spopularyzowali i na stałe wpisali do współczesnego ruchu libertariańskiego tę doktrynę ekonomiczną, opartą na dobrowolnej wymianie międzyludzkiej i wolnym rynku. Najważniejszym dziełem Ludwiga von Misesa było jego opus magnum pt.: Ludzkie działanie, w którym uchwycił wszystkie najważniejsze aspekty funkcjonowania gospodarki z perspektywy Austriackiej Szkoły Ekonomii. Książka ta stała się kompendium wiedzy na temat działalności człowieka. To właśnie Mises spopularyzował prakseologię, czyli naukę o ludzkim działaniu. Za bardzo ważny wkład naukowy Friedricha von Hayeka należy uznać jego badania na temat cykli koniunkturalnych, za które otrzymał Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii. Wiele jego książek, takich jak Droga do zniewolenia czy Konstytucja Wolności wpłynęło pozytywnie na rozwój ruchów wolnościowych na świecie. Murray Rothbard natomiast w swojej książce pt.: Manifest libertariański podsumował oraz rozszerzył tę ideologię o wątki anarchokapitalistyczne. Ten skrajny odłam libertarianizmu stał się przyczynkiem do debaty na temat potrzeby istnienia państwa, które anarchokapitaliści uznają za zbędne, a nawet niebezpieczne. Co więcej, bardzo ważnym i mało popularnym źródłem związanym z poglądami Rothbarda jest czasopismo pt.: „Rothbard-Rockwell Report”, czyli miesięcznik, w którym swoje racje przedstawiali właśnie Rothbard oraz jego uczeń Llewellyn Rockwell, a także ich zwolennicy. To źródło ukazywało nowe oblicze Rothbarda, czyli ewolucję jego poglądów anarchokapitalistycznych w paleolibertariańskie. Na uwagę zasługuje także książka Roberta Nozicka pt.: Anarchia, państwo, utopia, dzięki której pojęcie libertarianizmu na stałe wpisało się w środowisko akademickie oraz opinii publicznej.

Pomimo tak dużej ilości źródeł dostępnych przede wszystkim w języku angielskim, autor chce podkreślić ogromną wagę literatury polskiej w dziedzinie teorii libertarianizmu. Na wyróżnienie zasługują przede wszystkim książki dr hab. Dariusza Jurusia pt.: W poszukiwaniu podstaw libertarianizmu, dr Doroty Sepczyńskiej pt.: Libertarianizm. Mało znane dzieje pojęcia zakończone próbą definicji oraz dr Magdaleny Modrzejewskiej pt.: Libertariańskie koncepcje jednostki i państwa we współczesnej amerykańskiej myśli politycznej. Każda z tych pozycji w kompleksowy sposób dokonywała systematyzacji pojęcia libertarianizm oraz jej rysu historycznego, choć z różnych perspektyw. Juruś dokonał tego najbardziej szczegółowo, skupiając się przede wszystkim na wąskim znaczeniu ideologii libertariańskiej, opartej na kwestii własności. Sepczyńska przeprowadziła dogłębną analizę najważniejszych nurtów libertarianizmu, zarówno tego prawicowego, jak i lewicowego. Modrzejewska zaś skupiła się na ciągu przyczynowo-skutkowym możliwym do zaobserwowania w amerykańskiej historii, dzięki któremu można mówić o pewnej ciągłości ideologii wolnościowej w tym państwie.

Autor nie może nie docenić także licznych źródeł internetowych stanowiących zdecydowaną ich większość w rozdziałach dotyczących funkcjonowania ruchu libertariańskiego w czasach najnowszych, tj. w XXI w. Z racji aktualności bieżących wydarzeń brak jest w stosunku do nich wystarczającej bazy literatury, co zmusza do sięgania po źródła znajdujące się w Internecie. Ważne z punktu widzenia niniejszej pracy były oficjalne strony partii politycznych, organizacji pozarządowych oraz innych podmiotów libertariańskich, które dostarczały niezbędnych informacji dla lepszego zapoznania się z ideą ich działalności.

Praca jest w zamyśle konstrukcją problemowo-chronologiczną, podzieloną na pięć uzupełniających się rozdziałów, które połączone w całość przedstawiają zarówno historię całego ruchu libertariańskiego w Stanach Zjednoczonych, jak i jego obecne funkcjonowanie w polityce, społeczeństwie i mediach.

Rozdział pierwszy jest historycznym przedstawieniem rozwoju libertarianizmu w USA. Jego ramy czasowe opierają się na powstaniu tego państwa, czyli okresie poprzedzającym wojnę siedmioletnią w drugiej połowie XVIII w., a kończą na latach 60. XX w. czyli okresie, w którym Austriacka Szkoła Ekonomii zakorzeniła się na kontynencie amerykańskim. W trakcie tych dwóch stuleci libertarianizm uzyskał właściwie wszystkie niezbędne elementy ideologiczne, zarówno w sferze społeczeństwa i stosunków międzyludzkich, jak też ekonomii. Autor przedstawia w tym rozdziale m.in. wagę konstytucji Stanów Zjednoczonych i jej cechy charakterystyczne, stosunek anarchoindywidualistów wobec tej ustawy zasadniczej oraz samego państwa, ewolucję poglądów anarchizmu indywidualnego, kwestię nieposłuszeństwa obywatelskiego oraz darwinizmu społecznego.

W rozdziale drugim autor przedstawił najważniejsze odłamy libertarianizmu, będące kwintesencją poglądów wybitnych jednostek o poglądach wolnościowych: Roberta Nozicka, Ayn Rand i Murraya N. Rothbarda. Każde z nich wprowadziło do wspólnego nurtu libertarianizmu zasadnicze kwestie, które, choć różniące się od siebie, stworzyły z tej ideologii szeroki wachlarz poglądów o wspólnym mianowniku wolności personalnej i gospodarczej. Dzięki tym myślicielom teoria polityczna i filozofia wzbogaciły się m.in. o minarchizm, randyzm i anarchokapitalizm. W rozdziale drugim autor przedstawił również ewolucję poglądów Rothbarda w stronę paleolibertarianizmu, a także inne, mniej znane rodzaje libertarianizmu. Pod względem chronologicznym ta część pracy obejmuje okres drugiej połowy XX w., na którą przypada twórczość Rand, Nozicka i Rothbarda oraz początek XXI w., w którym to wykształciły się nowe odłamy omawianej ideologii.

Rozdział trzeci zawiera charakterystykę systemu politycznego Stanów Zjednoczonych. Demokracja ta podzielona jest pomiędzy dwie główne partie: Demokratów oraz Republikanów i z racji charakterystycznego systemu wyborczego cechuje ją silna bipolarność. Mimo tego stanu rzeczy szereg tzw. „partii trzecich” funkcjonuje w USA jako alternatywa dla Partii Demokratycznej i Partii Republikańskiej. Największą z partii trzecich jest Partia Libertariańska, która realizuje postulaty osób o skrajnych poglądach wolnościowych. Oprócz tego ugrupowania, autor charakteryzuje także Partię Konstytucyjną, Partię Niepodległości Alaski oraz ruch społeczny Tea Party, który powstał na bazie niezadowolenia po wybuchu kryzysu finansowego z roku 2008.

W rozdziale czwartym autor zawarł charakterystykę ruchu libertariańskiego ukazanego ze strony amerykańskiego społeczeństwa. Główną osią rozważań były organizacje pozarządowe założone w celu edukacji ludzi i dostarczaniu im badań, wniosków i analiz sporządzonych przez ekspertów należących do tych instytucji. Wyeksponowanymi przez autora organizacjami pozarządowymi zostały przede wszystkim think tanki, czyli „zbiorniki myśli”: Instytut Misesa, Instytut Katona oraz Foundation of Economic Education. Ponadto poruszony został temat ważnego projektu libertariańskiego Free State Project, którego zamysłem jest namówienie do przesiedlenia się 20 tys. obywateli USA do stanu New Hampshire, gdzie jako zwarta i dość liczna społeczność mogliby silniej wpływać na ustawodawstwo stanowe, by w ten sposób realizować stworzenie systemu społeczno-prawnego najbliższego idei libertariańskiej.

Rozdział piąty jest próbą przedstawienia odbioru ruchu libertariańskiego w mediach amerykańskich. Autor postanowił przeanalizować popularność i wsparcie idei libertariańskich wśród użytkowników mediów społecznościowych — Facebook, Twitter, YouTube — poprzez porównanie ilościowe osób śledzących profile polityków, partii politycznych oraz think tanków. Oprócz tych portali autor prześledził także ilość artykułów pojawiających się na stronach internetowych największych tytułów prasowych w USA oraz najważniejszych serwisów informacyjnych w tym kraju, a także wydźwięk, który im towarzyszył.

Całość pracy w wersji PDF