Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Jakub Juszczak
Zastanawiając się nad stanem naszych współczesnych społeczeństw, łatwo jest przeoczyć kwestie interwencjonizmu państwa, ponieważ jego kompetencje są nadzwyczaj liczne i zróżnicowane. Jednak rzadko są one tak bardzo oczywiste, jak w przypadku systemu edukacji. Przejawia się to wyraźnie tym, że prawie zawsze, gdy dyskutuje się na ten temat, rozmówcy próbują narzucić innym własny pogląd na to, co powinno być nauczane i w jaki sposób. Edukacja, zarówno jako idea, jak i praktyka jest pod tym względem źle rozumiana. Przyjrzymy się jej znaczeniu, konsekwencjom interwencji państwa w tym obszarze i dokonamy krótkiej analizy studium przypadku.
Duch edukacji
Mówiąc o edukacji, ograniczamy ją zazwyczaj do tej formalnej prowadzonej w instytucjach, tak publicznych jak i prywatnych. Edukacja prowadzona w instytucjach jest formalna, bo jest usystematyzowana, ograniczona i uporządkowana. Jej przeciwieństwem jest proces spontanicznej edukacji, w który nieustannie się w życiu angażujemy „Potoczna” lub spontaniczna wiedza jest najczęściej nieusystematyzowana, i podawana nam w sposób nieuporządkowany i często jest ze sobą sprzeczna. W wiedzy formalnej sprzeczności są bardziej widoczne i łatwiej poddają się analizie.
Edukacja spontaniczna jest procesem świadomym, jak każde ludzkie działanie. Ma ona na celu odkrywać nową praktyczną wiedzę, która jest subiektywna i unikalna dla każdej jednostki z osobna. Z drugiej strony edukacja formalna jest ogólna dla wszystkich i teoretyczna. Jest ogólna w stosunku do intelektu każdego człowieka, zmieniając jedynie formę (na przykład, gdy wiedza teoretyczna jest wyrażana w różnych językach, stara się zawsze oznaczać to samo, ale w różnych formach) i styl (szczególny sposób, w jaki jest nam przedstawiana w tej formie). Oba te typy wiedzy są filarami w budowaniu kultury.
Analizując więc kwestię edukacji, szybko można dojść do wniosku, że ta formalna tyczy się głównie wiedzy związanej z podstawami znanego nam świata. Znaczenie edukacji jest zatem podwójne: spontaniczne i teoretyczne. Z pragmatycznego punktu widzenia oba te aspekty nieustannie się przeplatają (w szkole uczęszczamy na zajęcia, które przekazują nam krytyczną wiedzę o świecie i kulturze, ale także socjalizujemy się na przerwach z przyjaciółmi, co uczy nas norm i konwencji społecznych). Jednak w analizie tej można odróżnić te dwa elementy. Można porzucić koncepcję, że edukacja jest realizowana tylko w instytucjach. Edukacja, podobnie jak kultura, jest tworzona, nabywana, kształtowana i zapominana przez cały czas. Do edukacji można również podejść z wnikliwością związaną z istotą ludzkiego działania. Przyszłość jest niepewna, a my, ludzie działamy i odkrywamy, że to, co niegdyś było niepewne, zostało odkryte w procesie działania. Reasumując, działamy, odkrywamy i zdobywamy wiedzę spontanicznie lub teoretycznie. Takie jest znaczenie edukacji, czyli procesu, w którym zdobywamy spontaniczną (praktyczną i niesystematyzowaną) oraz krytyczną (teoretyczną i usystematyzowaną) wiedzę.
Na edukację jako proces zdobywania wiedzy mają oczywiście wpływ ludzie wokół nas. Wszyscy oni kształcą nas na swój własny sposób: nasi rodzice zwykle uczą nas wartości, nasi przyjaciele pozwalają nam nauczyć się konwencji społecznych, natomiast nauczyciele zwykle dają nam wiedzę czysto teoretyczną. W ten sposób możemy zrozumieć, że formalna edukacja w instytucjach to tylko ułamek tego, czego uczymy się w naszym życiu.
Edukacja prywatna, publiczna oraz subsydiowana
Formalne nauczanie odbywa się w instytucjach prywatnych lub publicznych. Wiedza spontaniczna nie zaprząta naszej uwagi, ponieważ zdobywamy ją nieustannie, tak na prawdę nie przejmując się nią. Wiedza teoretyczna to ta, która pojawia się w formalnym nauczaniu.
W prywatnym systemie edukacji instytucje konkurują ze sobą, aby zaspokoić potrzeby edukacyjne uczniów. Wiedza teoretyczna, na którą składają się wszystkie dziedziny nauki i filozofii, jest selekcjonowana i wybiórczo prezentowana w oparciu o przedsiębiorcze procesy jej odkrywania. Warto zatrzymać się tutaj na chwilę i wyjaśnić pewne kwestie. Instytucje edukacyjne nie posiadają wiedzy na temat potrzeb jednostek, ponieważ każdy człowiek a posiada je w bardzo zindywidualizowanej formie. A więc instytucje, aby prowadzić zamierzoną działalność, muszą oferować taką formę edukacji, która ich zdaniem będzie najlepiej służyć klientowi. Każda instytucja będzie oferować inną formę edukacji, ponieważ na zdecentralizowanym rynku nie ma odgórnej koordynacji procesu nauczania. Koordynacja jest procesem, który rozwija się wraz z kształtowaniem się cen w wyniku działań przedsiębiorczych. Działania przedsiębiorcze są podtrzymywane lub eliminowane przez kryterium zysków i strat. Instytucje, które są w stanie sprostać wymaganiom swoich klientów, generują zyski, a te, które tego nie robią, ponoszą straty.
Każda z tych instytucji oferuje inny produkt, który nie jest jednak wiedzą samą w sobie, lecz usługą edukacyjną. Wiedza istnieje niezależnie od tych, którzy jej nauczają, i jak Sokrates wskazuje Alcybiadesowi w Sympozjum Platona, nie jest dobrem wymienialnym na rynku. Nie możemy wymieniać się wiedzą, ponieważ cała wiedza może być odkryta przez wszystkich poprzez użycie rozumu. Edukacja jest zatem produktem tych instytucji, a nie samą wiedzą. Jest jej wybiórczym przekazem, realizowanym w określonej formie i stylu.
W edukacji publicznej nie ma produktu rynkowego Oferta nie jest w żaden sposób dostosowana do potrzeb konsumentów. Ilość i jakość edukacji jest ustalana arbitralnie. Nie ma zysku ani straty, które mogłyby wskazywać, że to, co jest oferowane, jest pożądane lub nie. W swojej arbitralności instytucje publiczne nie ponoszą kosztów za swoje złe zarządzanie. W związku z tym nie są zachęcane do poprawy swoich działań. Nauczyciele nie są zachęcani do zaspokajania oczekiwań swoich uczniów, ponieważ ich stanowisko nie zależy od zgody uczniów, ale od walki politycznej realizowanej w ramach państwowej biurokracji.
Instytucje publiczne nie są jednak jedyną kwestią, o którą należy się martwić. Państwo ingeruje również w instytucje prywatne, ustalając obowiązkowe programy nauczania oraz regulując i kontrolując te instytucje. W ten sposób przedsiębiorczość jest niszczona, a proces odkrywania podkopywany przez państwo.
Szczególnie niepokojące są dotacje przyznawane prywatnym instytucjom, w ramach których państwo angażuje się w procesy redystrybucji i dostarczania środków wyrównawczych. Co to oznacza? Dotacje wypłacane są z podatków pochodzących z przedsiębiorczego społeczeństwa. Dochód jednostek jest obniżany, tak że nie mogą sobie pozwolić na to, na co mogliby zrealizować, gdyby dysponowali całym swoim dochodem. Następnie niektórzy, po uniemożliwieniu im skorzystania z oferty prywatnej, zmuszeni zostaną do podjęcia edukacji publicznej lub dotowanej, kontrolowanej przez Państwo. Prywatna, swobodnie wybrana edukacja znajdzie się poza ich zasięgiem.
Ci mniej szczęśliwych, przy dochodach zmniejszonych przez podatki, mogą być zmuszeni do poświęcenia całego swojego czasu na pracę, bo inaczej by nie przeżyli — muszą wybrać jedzenie lub naukę. Ludzie, którzy mogliby uzyskać wyższy standard życia nie tylko dziś, ale i w przyszłości, są wykorzystywani oraz nakłania się ich do działań, które nie przyniosą im takich korzyści, jakie przyniosłyby innym. Subsydiowana edukacja jest zatem formą redystrybucji dochodu od biednych do zamożnej populacji o wysokich dochodach. Całkowicie prywatne instytucje z trudem mogą konkurować z instytucjami, które są dotowane przez państwo lub są wręcz „darmowe”.
Genealogia argentyńskiej edukacji publicznej
Spojrzenie na studium przypadku może pomóc zrozumieć nam ten temat. Naszym przedmiotem analizy będzie argentyński system edukacji.
Narodziny krajowego systemu edukacji narodowej w Argentynie nastąpiły wraz z uchwaleniem konstytucji z 1853 roku. Konstytucja ta gwarantowała prawo do nauki i nauczania, ale jej interpretatorzy nie zgadzali się z zamieszczonymi w niej zapisami. Tak zwani liberalni interpretatorzy sądzili, że edukacja może być realizowana wyłącznie przez państwo, przy pełnej kontroli rządu. W ówczesnych debatach pedagogicznych to właśnie „liberalna” interpretacja zyskała na znaczeniu w polityce publicznej. „Ojcem edukacji publicznej” stał się dla argentyńskiej historii i narodu prezydent Domingo Faustino Sarmiento. Należał on do pokolenia intelektualistów, którzy wierzyli w odgórną inżynierię społeczną. Jak sądzili, inżynieria społeczna była jedynym sposobem na osiągnięcie stabilnej demokracji. Celem ostatecznym było zaś stworzenie konkretnego typu „obywatela”, czyli „demokratycznego” człowieka, który przede wszystkim wypełnia swoje obowiązki obywatelskie (czyli jest podporządkowany zarządzeniom państwowym). Człowieka, który porzuca wszystkie swoje osobiste wartości na rzecz wartości państwowych, człowieka, który żyje i umiera dla państwa narodowego.
Cel stworzenia „obywatela” kontynuowano w sposób nieskrępowany wraz z wprowadzeniem obowiązku szkolnego w 1884 r. przez prezydenta Julio Argentino Roca (tego samego, który ustanowił peso prawnym środkiem płatniczym). Dzięki obowiązkowej i monopolistycznej edukacji rząd Argentyny doprowadził do zdziesiątkowania wszystkich środowisk kulturowych z ogromnej liczby imigrantów, którzy przybyli na argentyńską ziemię w tamtych czasach. Dopiero w 1958 r. (wraz z debatą „Laica o libre” nad swobodą nauczania akademickiego) prywatne uniwersytety uzyskały możliwość wydawania dyplomów.
Od samego początku system szkół publicznych miał być swego rodzaju „dogmatem”. Postępowcy wykorzystali swój monopol na system szkolnictwa do społecznej inżynierii „potulnych poddanych”.
Podsumowanie i uwagi końcowe na temat Argentyny
W naszych czasach wiara w system szkół publicznych trwa, dokładnie tak jak kiedyś zostało założone. Przyszłość Argentyny może zmienić się na lepsze, lecz będzie to wyłącznie częściowe, jeżeli nie pozbędziemy się tej ponurej świętej krowy naszych czasów. Edukacja kwitnie tylko w obrębie stanu wolności, jak wszystkie ludzkie działania, a o jej znaczeniu zawsze przypomina nam zaciekłość, z jaką państwo broni swojego monopolu na narządzanie edukacją. Tylko dzięki ogromnemu wysiłkowi kajdany te zostaną zerwane, a prawdziwa wolność nauczania oraz edukowania się będzie mogła być praktykowana.
Źródło ilustracji: pixabay
Historia gospodarcza
