Besada: Ewolucyjne dociekania Carla Mengera 

Źródło: mises.org 

Tłumaczenie: Jakub Juszczak 

Obok Williama Stanleya Jevonsa i Léona Walrasa, Carl Menger jest powszechnie uznawany za jednego z ekonomistów odgrywających wiodącą rolę w tak zwanej rewolucji marginalistycznej. Istnieją jeszcze dwa inne przyczynki Mengera, które są stosunkowo niedoceniane. Mają one kluczowe znaczenie dla zrozumienia porządku społeczno-gospodarczego, w tym dlaczego ludzkość jako całość pozostaje tak zagubiona w ekonomicznej ignorancji i wręcz plemiennym podżeganiu do wojny. 

Są to, po pierwsze, jego spostrzeżenia na temat właściwej metodologii badania gospodarki lub porządku społecznego i jego ewolucji, a po drugie, zastosowanie przez niego tej wiedzy do wyjaśnienia zagadnień ewolucji pieniądza i całego porządku społeczno-gospodarczego, który dalej wyłania się dzięki pieniądzowi. Rozwińmy zatem te dwa wątki. 

Menger napisał całą pracę poświęconą omówieniu właściwej metody badania nauk społecznych, trafnie zatytułowaną Dociekania nad metodą nauk społecznych ze szczególnym uwzględnieniem ekonomii politycznej. Jak więc powinniśmy studiować nauki społeczne według Mengera? Pisze on w swojej książce, że: 

Prowadząc dokładniejsze rozważania, możemy zauważyć, że organizmy naturalne prawie bez żadnych wyjątków zawierają w sobie wręcz godną podziwu celowość (Zweckmässigkeit) wszystkich części w odniesieniu do całości. Jest to celowość, która nie jest jednakże wynikiem ludzkiej kalkulacji, lecz naturalnego procesu. W podobny sposób jesteśmy w stanie zaobserwować wśród licznych instytucji społecznych rzucającą się w oczy celowość w odniesieniu do całości społeczeństwa, które to przy bliższym rozważeniu przestają jawić się jako wynik ukierunkowanego na powyższy cel zamiaru tj. wynikiem porozumienia członków społeczeństwa lub pozytywnego prawodawstwa. Również one przedstawiają się nam raczej (w pewnym sensie) jako „naturalne” produkty, a nie jako niezreflektowane wyniki rozwoju historycznego. Wystarczy pomyśleć chociażby o zjawisku pieniądza. Jest to instytucja, która w niezwykle wysokim stopniu służy dobrobytowi społeczeństwa i wśród znaczącej większość narodów w żadnym razie nie jest wynikiem ukierunkowanego na ustanowienie tejże jako instytucji społecznego porozumienia lub pozytywnego prawodawstwa, lecz stanowi niezreflektowany produkt rozwoju historycznego. W podobny sposób można pomyśleć także o prawie, języku, pochodzeniu rynków, wspólnot, państw itd. (…) Jeśli teraz będziemy pojmować państwo, społeczeństwo, gospodarkę narodową itd. jako organizmy lub jako antologiczne do tych ostatnich struktury, to znajdziemy się blisko idei, aby również w dziedzinie powyższych zjawisk podążać za podobnymi kierunkami badań, które występują w dziedzinie natury organicznej. Powyższa analogia prowadzi do idei teoretycznych nauk społecznych, które są analogiczne do tych, które wynikają z badań teoretycznych w dziedzinie fizyczno-organicznego świata, tj. do anatomii i fizjologii „organizmów społecznych” państwa, społeczeństwa, gospodarki narodowej itp.^[1]

Podobnie jak Herbert Spencer, jemu współczesny i prawdopodobnie najbardziej znany i wpływowy intelektualista końca XIX wieku, Menger również uważał, że porządek społeczny przypomina „organizm społeczny” i powinien być badany przy użyciu podejścia organicznego lub ewolucyjnego. Metodologia ta miała być podobna do tej, jaka pozwala nam badać porządek biologiczny. Menger uznał zatem, że metody nauk fizycznych, takie jak matematyka, były równie nieodpowiednie do celów zrozumienia monumentalnej złożoności i mechanizmów ewolucji porządku społecznego, tak jak jest w przypadku porządku biologicznego. Pisze on: „Nie należę do wierzących w metodę matematyczną jako sposobu radzenia sobie z problemami naszej nauki. (...) Matematyka nie jest metodą badań ekonomicznych”. 

Ludwig von Mises i F.A. Hayek oczywiście poszli w jego ślady. Jak  Mises: „Jako metoda analizy ekonomicznej ekonometria jest dziecinną zabawą liczbami, która nie wnosi nic do wyjaśnienia problemów rzeczywistości gospodarczej”. 

Hayek wyśmiewa z kolei „szerokie zastosowanie matematyki, które zawsze musi robić wrażenie na politykach pozbawionych jakiegokolwiek wykształcenia matematycznego i które jest tak naprawdę najbliższe praktyce uprawiania magii, która występuje wśród profesjonalnych ekonomistów”. 

Poniższa analogia pomaga nam lepiej zrozumieć kluczowe spostrzeżenia Mengera. 

Podobnie jak ludzki organizm i liczne „podsystemy”, które w ramach niego współdziałają — takie jak układ oddechowy, nerwowy i trawienny — są wynikiem synergicznego działania około siedemdziesięciu bilionów komórek ciała człowieka i bakterii w nim żyjących. Ale działanie to oczywiście NIE jest efektem celowego planu. Dzięki Darwinowi i współczesnemu rozumieniu genetyki możemy postawić hipotezę, według której dobór naturalny był nieumyślnym „projektantem” wynikającym z istoty działania takich systemów i złożonego porządku. Współczesny globalny porządek społeczno-gospodarczy — „organizm społeczny” — jest również koordynowany za pomocą systemu, czyli przez mechanizm, który intelektualni potomkowie Mengera tacy jak Ludwig von Mises i jego wielki protegowany, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1974 r., F.A. Hayek, określali mianem „procesu rynkowego”. Proces rynkowy składa się z „elementów” takich jak pieniądz, ceny, zasady konkurencji, stopy procentowe i ramy prawno-religijno-rządowe, które go podtrzymują. Jednak wynik działań ludzi „nie okazuje się być rezultatem intencji zmierzającej do tego celu (...) ale jest niezamierzonym produktem rozwoju historycznego”, podobnie jak komórki nieumyślnie i nieświadomie oddziaływały między sobą, tworząc systemy koordynujące życie w strukturze wielokomórkowej. 

Sposób rozumowania Mengera odcisnął trwały ślad na szkole austriackiej, tworząc tym samym jej niezwykłą metodologię. Więcej o sposobie myślenia a'la Menger Witold Kwaśnicki:

Współczesne szkoły ekonomiczne

Kwaśnicki: Myślenie à la Menger i à la Walras

2 lutego 2022

Powyższy sposób myślenia czy też „metoda badawcza” pozwoliła Mengerowi na dokonanie prawdopodobnie najważniejszego odkrycia— lub tego, co lubię nazywać ideą „podróży w czasie” — w naukach społecznych: Menger wyjaśnił ewolucyjny mechanizm wyłonienia się pieniądza i jego liczne konsekwencje. Zastanówmy się nad następującą kwestią: z tradycji własności prywatnej wyłania się wolność handlu wszystkich ludzi na całej planecie. To mimowolnie przekształca ludzkość w globalny superkomputer, w którym ludzie za pośrednictwem tworzonych przez siebie prywatnych firm są zachęcani do wprowadzania innowacji i uczenia się od siebie nawzajem (konkurentów). Tym samym nieumyślnie współpracują oni w celu odkrywania i rozpowszechniania lepszych informacji, a następnie podtrzymywania porządku na całym świecie. 

Pieniądze są narzędziem pozwalającym na wyłonienie się tego tworzącego cywilizację mechanizmu. Każdy podmiot uczestniczący w porządku społecznym, czy to osoba, czy firma, znajduje się w ciągłym cyklu produkcji i konsumpcji bogactwa. Przychody ze sprzedaży firmy lub wypłaty pracownika są szacunkową informacją o tym, ile bogactwa zostało wyprodukowane, a koszty są szacunkową informacją o tym, ile bogactwa zostało skonsumowane podczas produkcji. Jeśli produkcja (przychody ze sprzedaży) jest większa niż konsumpcja (koszty), wówczas zamówienie jest opłacalne, a tym samym bogactwo zwiększa się. 

Pieniądze są narzędziem umożliwiającym kalkulację ekonomiczną, pozwalającą miliardom ludzi i firmom zarządzać swoimi działaniami w sposób przynoszący zyski, a tym samym zwiększający bogactwo każdego z nas. Bowiem w jaki sposób bez pieniędzy kardiochirurg wymieniłby swoje usługi na wykałaczki? Wszystko wspomniane wyżej, pełniące kluczową rolę w tworzeniu cywilizacji lub „organizmu społecznego”, ostatecznie zależy od użycia pieniądza. Studenci ekonomii szybko uczą się, że pieniądz jest tym, co przezwycięża problem „podwójnej zbieżności pragnień”, który umożliwia handel i jego istotne korzyści, takie jak stale rozwijający się podział pracy i informacji. 

Bez pieniądza nie ma społecznego podział pracy lub wymiany informacji, która wykraczałby poza małe grupy ludzi. Tym samym cywilizacja albo „organizm społeczny” większego rozmiaru nie byłby w stanie powstać. Istotnym spostrzeżeniem Mengera dotyczącym pieniądza jest to, że pokazał on jak pieniądz, podobnie jak język, był efektem ewolucji, a NIE zaprojektowaną odgórnie innowacją. Ponieważ pieniądz był efektem procesu ewolucyjnego, a NIE wdrożonym celowo projektem, oznacza to również, że wszystkie inne istotne mechanizmy, które razem składają się na proces rynkowy, takie jak kalkulacja ekonomiczna oraz konkurencja na wolnym rynku, również są w dużej mierze niezaprojektowanymi instytucjami powstałymi w wyniku ewolucji. 

Powyższe spostrzeżenia i wiele innych związanych z austriacką szkołą ekonomii, jak mówi Hayek, „(...)w całości należą jednak do Carla Mengera”. Hayek ponownie stwierdził: „Niewiele jest jednak przypadków (...), by dzieło autora, który całkowicie zrewolucjonizował jakąś dobrze już rozwiniętą naukę i z tego powodu zyskał powszechne uznanie, pozostawało tak mało znane — jak w przypadku Carla Mengera”^[2]. 

Tak! Kończy nam się czas, by go dogonić. Zajęło trochę, nim rozpowszechniły się obrazoburcze, a jednocześnie rewolucyjne idee Galileusza, Giordano Bruno i Kopernika. Znajdujemy się teraz w podobnej sytuacji. Niezależnie od tego, czy homo sapiens ostatecznie ulegnie samozniszczeniu w kolejnej trybalistycznej wojnie światowej, rewolucji socjalistycznej, katastrofie ekologicznej, czy też covid-manii, samobójczym lockdownem ekonomicznym, wszystko sprowadzi się do tego, czy idee Mengera wpłyną na zachowania wpływowych ludzi w odpowiednim momencie. 

Źródło ilustracji: pixabay.com