Murphy: Forma oszczędności ma konsekwencje

Autor: Robert P. Murphy
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Mateusz Benedyk
Wersja PDF

Chociaż ekonomiści ze szkoły austriackiej zgadzają się ze sobą co do większości „ważnych” zagadnień, to ciągle istnieją pewne sporne kwestie. Zażarta dyskusja dotyczy m.in. gospodarczych korzyści (lub ich braku) płynących z funkcjonowania bankowości opartej na cząstkowej rezerwie. Prawie każdy z nas uważa, że obecny system finansowy — skartelizowany i podtrzymywany przez państwo — powoduje nadmierną inflację i cykle koniunkturalne.

Wielu poważanych austriackich ekspertów w dziedzinie bankowości uważa jednak, że na prawdziwie wolnym rynku prywatne instytucje mogłyby w użyteczny sposób świadczyć usługi bankowe, utrzymując jedynie cząstkową rezerwę (za przykład może służyć książka Steva Horwitza). Z kolei Murray Rothbard i grupa zwolenników jego teorii uznali bankowość z rezerwą cząstkową za nieuprawnioną i gospodarczo szkodliwą per se.

Ten artykuł jest odpowiedzią na przemyślaną analizę Billa Woolseya, który próbuje udowodnić ekonomiczną równoważność pomiędzy typowymi oszczędnościami gospodarstw domowych kupujących papiery dłużne a większą akumulacją pieniędzy utworzonych przez system bankowy przez te same gospodarstwa domowe. Pokażę, że pomiędzy tymi dwoma scenariuszami istnieją poważne różnice, a Woolsey nie odpowiedział naprawdę na rothbardowskie zarzuty wobec działania systemu cząstkowej rezerwy.

Argumenty Woolseya za bankową kreacją pieniędzy

Chcę, by ten artykuł miał niewielkie rozmiary, dlatego też nie mogę tu zacytować całego tekstu Woolseya. Uważam jednak, że jest to jedno z najbardziej jasnych i zwięzłych przedstawień argumentów zwolenników tzw. wolnej bankowości. Poniżej przedstawiam jedynie esencję tekstu:

Moim zdaniem jedynie nadwyżka podaży pieniądza może spowodować wystąpienie błędnych inwestycji. Jeśli ilość pieniądza i podaż kredytu rosną w odpowiedzi na zwiększony popyt na pieniądz, to skutki takiej sytuacji są identyczne z konsekwencjami wzrostu podaży kredytu spowodowanego wzrostem popytu na papiery dłużne.

Zatrzymajmy się tu na chwilę. Według standardowego (Misesa i Hayeka) wyjaśnienia cyklu koniunkturalnego, banki komercyjne arbitralnie powiększają podaż funduszy pożyczkowych, mimo iż społeczeństwo nie zwiększyło swoich realnych oszczędności. (Mój opis procesu „tworzenia pieniądza z powietrza” znajdziecie tutaj) Żeby pożyczyć nowe pieniądze, banki obniżają rynkową stopę procentową poniżej „naturalnego” poziomu. Przy sztucznie zaniżonej stopie procentowej przedsiębiorstwa pożyczają zbyt dużo i rozpoczynają zbyt czasochłonne projekty, na ukończenie których nie ma wystarczająco dużo społecznych oszczędności. To właśnie dzieje się podczas niezrównoważonego boomu, np. w czasie ostatniej gorączki na rynku nieruchomości.

Prawie wszyscy współcześni przedstawiciele ASE zgadzają się z powyższą analizą. Nie ma natomiast zgody co do analizy sytuacji, w której banki komercyjne zwiększają podaż funduszy pożyczkowych w odpowiedzi na nagły wzrost popytu na pieniądz. Steve Horwitz i Bill Woolsey sądzą, że w takim przypadku banki nie stworzą cyklu koniunkturalnego. Twierdzą wręcz, że takie działanie umożliwia uniknięcie bolesnego dostosowania, które musiałoby nastąpić, by przywrócić równowagę pomiędzy podażą pieniądza a popytem na jego trzymanie. W takim scenariuszu, według zwolenników „wolnej bankowości”, bankowa kreacja nowych pieniędzy nie zaburza procesów gospodarczych, bo w nowym stanie równowagi producenci nie otrzymali sztucznych bodźców do rozpoczynania projektów, na które nie ma wystarczająco dużo realnych oszczędności.

Tak opisuje to Woolsey:

Podejście zwolenników wolnej bankowości koncentruje się na scenariuszu, w którym wzrost popytu na trzymanie depozytów bankowych jest równoznaczny wzrostowi oszczędności. Gospodarstwa domowe zmniejszają udział wydatków konsumpcyjnych z bieżącego dochodu i akumulują środki w bankach. Banki udzielają większej ilości pożyczek i kreują nowe pieniądze dla kredytobiorców. Zwolennicy teorii równowagi pieniężnej dowodzą, że wzrost ilości pieniądza po prostu równoważy skutki spadku szybkości obiegu, więc nie ma wzrostu strumienia wydatków pieniężnych, które mogłyby spowodować błędne inwestycje.

Zwolennicy Rothbarda twierdzą z kolei, że [nowe] pieniądze przeznaczone na pożyczki ciągle będą powodować zniekształcenie systemu relatywnych cen, jako że środki pieniężne nie trafią do tych osób, które zwiększyły swój popyt na pieniądz i zmniejszyły wydatki pieniężne. Teoretycy równowagi pieniężnej są oskarżani o „myślenie makroekonomiczne”.

Uważam, że rację mają przedstawiciele obozu równowagi pieniężnej. Rothbardowskie argumenty zawierają ziarenko prawdy — nikt nie wątpi, że proces kreacji pieniądza wpływa na układ relatywnych cen. Myli się jednak ten, kto sądzi, że każda zmiana systemu relatywnych cen, będąca skutkiem wzrostu podaży pieniądza przy jednoczesnym wzroście popytu na pieniądz, jest błędną inwestycją.

Aby lepiej przedstawić moje rozumowanie, porównajmy skutki zmian w popycie na papiery dłużne ze skutkami zmian w popycie na pieniądz. Zgodnie z typowym podejściem rozpocznę od scenariusza, w którym rosną oszczędności gospodarstw domowych. Niektóre gospodarstwa wydają mniej na dobra i usługi konsumpcyjne, woląc oszczędzać. Tym samym zagregowane oszczędności rosną. Oszczędności mogą przyjąć dwie formy: nabywania papierów dłużnych lub akumulowania pieniędzy.

Najpierw załóżmy, że zwiększone oszczędności przekładają się na wzrost ilości nabywanych papierów dłużnych.

Woolsey tłumaczy następnie, jak gospodarka przystosowuje się do wyższego poziomu oszczędności, które przyjęły formę zakupów obligacji przedsiębiorstw. Struktura produkcji zostaje wydłużona, ale w taki sposób, że jest możliwe jej utrzymanie w dłuższym okresie.

Załóżmy teraz, że gospodarstwa domowe zmniejszają wydatki na konsumpcję, tak jak w pierwszym przypadku, lecz zamiast przeznaczać oszczędności na zakup obligacji korporacyjnych, zwiększają swoje salda gotówkowe. Efekt dla osób sprzedających dobra tym gospodarstwom jest identyczny — mniej sprzedają i mniej zarabiają. Zatrudniają mniej pracowników i zużywają mniejszą liczbę innych zasobów. Dochody tych czynników produkcji maleją.

Załóżmy, że banki powiększają jednocześnie strumień pożyczek o ilość równą tej zaoszczędzonej przez gospodarstwa domowe. Podaż pieniądza rośnie w tym samym stopniu co popyt na niego.

Załóżmy także, że banki zwiększają pożyczki, kupując dokładnie te same obligacje korporacyjne, które gospodarstwa domowe zakupiły w pierwszym scenariuszu. Rynkowa stopa procentowa spada równie silnie co poprzednio. Powstają identyczne bodźce dla firm do zakupu dóbr kapitałowych. Tak jak w pierwszym przypadku, firmy finansują zakup dóbr kapitałowych poprzez emisję papierów dłużnych.

Sprzedający dobra kapitałowe dla firm, które pozyskały nowe środki finansowe, uzyskują wyższe zyski. Zwiększona zyskowność daje sygnał i bodziec do większego zaangażowania finansowego w te przedsięwzięcia. Popyt na pracę i istniejące dobra kapitałowe rośnie, by zwiększyć produkcję nowych dóbr kapitałowych.

W austriackiej terminologii możemy to określić jako zmiany w popycie — zmniejsza się zapotrzebowanie na dobra konsumpcyjne a rośnie na kapitałowe — i spadek stopy procentowej, które to zjawiska prowadzą do zmian w strukturze produkcji w kierunku większej produkcji dóbr wyższego rzędu. Maleje zaangażowanie w produkcję dóbr konsumpcyjnych w nieodległej przyszłości a rośnie w produkcję dóbr konsumpcyjnych w dalszej przyszłości. Różnice w cenach zasobów i produktów końcowych odpowiadają nowej, niższej stopie procentowej.

Przyjrzyjmy się analizie Woolseya i upewnijmy się, że rozumiemy, co chce nam powiedzieć. Najpierw przedstawił standardowy scenariusz, w którym gospodarstwa domowe obniżają wydatki konsumpcyjne i zwiększają zakupy obligacji korporacyjnych (w tym przypadku banki nie zmieniają podaży pieniądza). Te zmiany w wydatkach powodują skurczenie się sektora dóbr konsumpcyjnych, spadek stopy procentowej i rozrost branż związanych z dobrami kapitałowymi wyższych rzędów. Tak wygląda austriacki opis typowego, zdrowego wzrostu gospodarczego, osiągniętego dzięki oszczędnościom i inwestycjom.

Woolsey próbuje także dowieść, że identyczne fizyczne dostosowanie pojawiłoby się w strukturze produkcji, gdyby gospodarstwa domowe zwiększyły oszczędności nie poprzez wzrost zakupów obligacji korporacyjnych, lecz w drodze powiększania swoich sald gotówkowych. Jeśli banki nie interweniowałyby, gdy pojawiłby się taki proces, ceny dóbr i usług (generalnie) by spadły, ponieważ ludzie chcą trzymać więcej pieniędzy, a dostępna podaż dóbr nie uległa zmianie.

Jeśli jednak banki zaczną kreować nowe pieniądze — w ilości równej pożądanemu wzrostowi sald gotówkowych — nie ma powodu, by ogólny poziom cen zaczął się obniżać. Niektóre ceny spadną (w sektorze dóbr konsumpcyjnych), podczas gdy inne wzrosną (w sektorze dóbr kapitałowych). Jeśli założymy, że banki kreują nowe pieniądze poprzez udzielanie pożyczek dla firm z sektora dóbr kapitałowych, to, wg Woolseya, zmiany w gospodarce będą identyczne z poprzednim, typowym przykładem. Jak to się zatem dzieje, że Rothbard i jego zwolennicy akceptują pierwszy scenariusz, a odrzucają drugi?

Dwa problemy z analizą Woolseya

W internetowym artykule nie mogę dać wyczerpującej odpowiedzi na ów złożony problem. Chciałbym jednak wskazać na dwie najważniejsze luki w rozumowaniu Woolseya.

Po pierwsze, narzuca się pytanie, jak to jest możliwe, że nowo utworzone pieniądze dostają dokładnie te firmy, których obligacje są nabywane w pierwszym scenariuszu. Woolsey zauważa ów problem, gdy mówi, że jest to dość mocne założenie. Nie zdaje sobie chyba jednak sprawy, że równie wątpliwym założeniem jest twierdzenie, że zwolennicy Rothbarda mylą się, gdy oskarżają teoretyków wolnej bankowości o makroekonomiczne myślenie. Nie dziwi tym samym, że Woolsey dochodzi do wniosku, że tak właśnie jest.

Dochodzimy tu do sedna sprawy, więc pozwolę sobie powtórzyć moje zdanie: rozpatrujemy sytuację, w której mamy stałą podaż pieniądza, niektóre gospodarstwa domowe zaczynają oszczędzać więcej, wydając mniej na dobra konsumpcyjne (telewizory, iPhony itp.) i zwiększając salda gotówkowe, podczas gdy inne gospodarstwa domowe chcą utrzymać na dotychczasowym poziomie swoje oszczędności, inwestycje i salda gotówkowe.

Społeczny popyt na pieniądz wzrósł, a podaż pieniądza pozostała bez zmian. Oznacza to, że „cena” pieniądza musi wzrosnąć (inaczej mówiąc, musi wzrosnąć jego siła nabywcza). Ceny dóbr i usług muszą zatem spaść.

W nowej równowadze gospodarstwa domowe, które chcą akumulować większe zasoby gotówkowe, będą miały więcej dolarów na swoich kontach lub w swoich portfelach, podczas gdy salda kont bankowych innych gospodarstw domowych skurczą się. Jako że ceny generalnie spadły, to gospodarstwa domowe, których salda gotówkowe obniżyły się, mają tę samą siłę nabywczą przy mniejszych zasobach gotówki.

Z drugiej strony, siła nabywcza pieniędzy trzymanych przez te gospodarstwa, które chciały mieć większe salda gotówkowe, wzrosła bardziej niż same salda. Gospodarstwa te kontrolują teraz większy odsetek podaży pieniądza (stałej), a do tego ceny spadły. Siła nabywcza trzymanych pieniędzy stała się zatem relatywnie ważniejszym składnikiem bogactwa tych ludzi, co było zresztą ich celem.

Zmiana w preferencjach części gospodarstw domowych nie wpłynie jednak tylko na rozkład sald gotówkowych w społeczeństwie i na ogólny poziom cen. Zmiana ta doprowadzi także do wydłużenia struktury produkcji. W naszym przykładzie gospodarstwa domowe pragnące akumulować więcej pieniędzy nie obniżyły proporcjonalnie wszystkich swoich wydatków, lecz zmniejszyły wydatki na dobra konsumpcyjne. Ludzie nie podjęli decyzji w rodzaju: „w tym miesiącu przeznaczymy mniej środków na nasze konto emerytalne oraz rzadziej będziemy wychodzić do restauracji”. Przeciwnie, ich decyzja wyglądała mniej więcej tak: „w tym miesiącu wpłacamy tyle samo składek na ubezpieczenie na życie i na konto emerytalne, lecz wydajemy mniej na wizyty w restauracjach, by podnieść saldo swojego konta bankowego”.

W takiej sytuacji „ogólny poziom cen” spada, ponieważ ceny w sektorze dóbr konsumpcyjnych maleją, podczas gdy ceny w sektorze dóbr kapitałowych pozostają na mniej więcej tym samym poziomie, co wcześniej. Taka zmiana prowadzi do przeniesienia rzeczywistych, fizycznych zasobów z produkcji telewizorów i iPhonów do produkcji wiertarek i innych narzędzi.

Teraz możemy ponowić rothbardowskie zarzuty co do stanowiska zwolenników szkoły wolnej bankowości: jeśli poziom cen spada, ponieważ niektóre gospodarstwa domowe odkładają więcej gotówki, a odpowiedzią banków będzie kreacja nowych pieniędzy, to niemożliwe w praktyce będzie powtórzenie opisanych powyżej sektorowych dostosowań (z jedyną różnicą — stałym poziomem cen).

Jest to niemożliwe z wielu powodów. Po pierwsze, załóżmy, że banki jakimś cudem wiedzą, które gospodarstwa domowe chcą zwiększyć swoje salda gotówkowe i po prostu wręczą tym gospodarstwom gotówkę. Takie działanie wyeliminowałoby tendencję do ogólnego spadku cen. Jednak jednocześnie wyeliminowano by zmianę w proporcji wydatków (konsumpcja/inwestycje). Jeśli wcześniej ktoś chciał mieć 500 dolarów więcej na koncie, to musiał wydać 500 dolarów mniej na posiłki w restauracjach, wyjścia do kina itp. Jeśli jednak bank zwiększy po prostu stan konta danej osoby o 500 dolarów (bez usuwania ich z konta kogoś innego), to cel jednostki zostanie zrealizowany bez konieczności spadku wydatków.

Banki, rzecz jasna, nie „odpowiadają na zwiększony popyt na pieniądz” w taki sposób. Wspomniałem o tym przypadku, żeby pokazać, iż nawet gdyby tak robiły, to z pewnością nie „przywracałyby równowagę”, lecz zniekształciłyby „sygnał” o oszczędnościach, wysyłany przez gospodarstwa domowe.

Załóżmy zatem, że mamy do czynienia z gospodarstwami domowymi, które chcą trzymać wyższe salda gotówkowe, co powoduje tendencję do ogólnego spadku cen. Banki w odpowiedzi kreują nowe pieniądze. Zamiast jednak wręczać je tym osobom, które chcą więcej oszczędzać, bank oferuje nowe pożyczki po niższej stopie procentowej. Wzrost ilości pożyczek zwiększa podaż pieniądza w gospodarce. Gospodarstwa domowe mogą teraz zwiększyć swoje salda gotówkowe bez tworzenia tendencji do ogólnego spadku cen.

Nadszedł czas na najważniejszy rothbardowski zarzut: dlaczego mielibyśmy założyć, że pożyczki dostaną dokładnie ci, którzy sprzedaliby więcej obligacji, gdyby oszczędności gospodarstw przybrały formę zwiększonych zakupów korporacyjnych papierów dłużnych? Zwolennicy Rothbarda zwracają uwagę, że na kreacji nowych pieniędzy skorzystają klienci banków prowadzących ekspansję kredytową, ponieważ banki i ich pierwsi klienci uzyskują dodatkową siłę nabywczą kosztem innych członków społeczeństwa. Teoretycy wolnej bankowości koncentrują się na szerszych agregatach, jak „podaż pieniądza i popyt na pieniądz”, przez co zaniedbują kwestię tego, kto otrzymuje nowe fundusze w analizowanych przez Woolseya dwóch scenariuszach: (1) gospodarstwa domowe kupujące obligacje i (2) prywatne banki kreujące nowe pożyczki.

Powtórzmy, Woolsey sądzi, że odpowiedział na zarzuty mówiąc, że banki pożyczają pieniądze dokładnie tym firmom, które sprzedałyby swoje obligacje w pierwszym scenariuszu. Następnie Woolsey przyznaje, iż jest to „mocne założenie”. Czy wszyscy widzą w czym tu tkwi problem? Zwolennicy Rothbarda podnoszą zarzut, że druga strona ignoruje ważną cechę realnego świata, a Woolsey zamiata problem pod dywan, mówiąc, że obalił argumenty swoich dyskutantów.

Forma oszczędności ma konsekwencje

Z całym wywodem Woolseya wiąże się jeszcze jeden problem: argumentuje on w taki sposób, jakby forma oszczędności nie miała znaczenia. W realnym świecie dla poszczególnych gospodarstw domowych liczy się jednak to, czy mają wyższe saldo na bankowym koncie, czy więcej obligacji korporacyjnych. Trzymając gotówkę nie zarabiamy procentu, jednak mamy bardziej płynne aktywa.

To podważa całą argumentację Woolseya. Próbował on wykazać, że nowy zastrzyk depozytów bankowych może sprawić, że zwiększona akumulacja środków na rachunkach bankowych może mieć taki sam efekt, jak wzrost zakupów obligacji. Tak jednak być nie może, ponieważ w naszym świecie z pewnością istnieje różnica pomiędzy powiększaniem oszczędności w pieniądzu a powiększaniem zakupów obligacji.

Jako że model Woolseya nie uwzględnia różnicy pomiędzy tymi dwiema formami oszczędności, powinniśmy być sceptyczni co do jego przydatności w dyskusji, w której to rozróżnienie jest niezwykle ważne.

Wnioski

Bill Woolsey przedstawił jasne i zwięzłe podsumowanie argumentów za wolnorynkowym systemem bankowości z cząstkową rezerwą. Nie udało mu się jednak odpowiedzieć na rothbardowskie zarzuty. Po prostu zamiótł je pod dywan, tworząc model, w którym owe zarzuty nie mogą wystąpić.