Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Jakub Juszczak
Yuval Noah Harari, profesor historii na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, jest nie tylko autorem bestsellerowych książek, ale także głównym doradcą Klausa Schwaba, założyciela i czołowego przedstawiciela Światowego Forum Ekonomicznego (WEF).
W 2018 roku Harari napisał: „Niestety, »wolna wola« nie jest prawdą naukową. To mit odziedziczony po teologii chrześcijańskiej”.
W wywiadzie z 2019 roku Harari powiedział:
Ludzie są dziś zwierzęciem, które można zhakować — zwierzęciem, które można zhakować. (...) Zhakowanie osoby oznacza zrozumienie i przejrzenie jej lepiej niż ona sama. (...) Konsekwencje są oczywiste: każdy, kto zna wewnętrzne uczucia ludzi, może przewidywać ich działania. I oczywiście manipulować ich pragnieniami. Ostatecznie instytucje te (firmy i państwa — TP) będą podejmować coraz więcej decyzji w naszym imieniu, ponieważ doskonale rozumieją nasze wewnętrzne procesy.
Zaś w wywiadzie telewizyjnym z 2019 roku Harari powiedział:
Teraz ludzie są już zwierzętami, które można zhakować. Wiesz, chodzi o cały pomysł, że ludzie mają duszę lub ducha oraz mają wolną wolę. Więc cokolwiek wybiorę, czy to w trakcie głosowania, czy w supermarkecie, to jest moja wolna wola. To się już skończyło
Artykuł ten podważy twierdzenia Harariego, że człowiek nie ma wolnej woli, wolna wola jest „skończona” i że wolną wolę można „zhakować”.
Uważam, że artykuł ten jest konieczny ponieważ Harari chce odrzucić racjonalną autonomię jednostki, ważny oświeceniowy ideał filozofii Immanuela Kanta (1724-1804). Co więcej, ważne jest, aby zająć się promowaną przez niego konceptualizacja człowieka, a która jest epistemologicznie błędna i mizantropiczna.
Przede wszystkim jednak, chciałbym podkreślić niebezpieczeństwo, jakie niesie ze sobą tego rodzaju pseudonaukowy obraz człowieka. Kusi on zwolenników degradacji człowieka do istoty, którą można kontrolować i sterować zgodnie z celami politycznymi, zachęcając tym samym do snucia despotycznych fantazji na temat władzy. Idee takie jak Wielki Reset, Nowy Porządek Świata i transhumanizm, biorą swoje korzenie z obrania takiego poglądu na naturę ludzką przez nauki społeczne i ekonomiczne.
Zagłębmy się zatem w ten temat.
Podstawą teorii Harariego jest scjentyzm. Scjentyzm to podstawowa postawa polegająca na stosowaniu pewnej osobliwej metody naukowej w naukach społecznych i ekonomicznych (naukach o działaniu istot ludzkich). Scjentyzm stosuje mechaniczne analogie do celów badania jednostki i stosuje organiczne analogie do fikcyjnych kolektywów, takich jak państwo lub społeczeństwo. Czyniąc to, scjentyzm zaprzecza istnieniu indywidualnej ludzkiej świadomości i wolnej woli. Metoda naukowa opisuje procedurę stosowaną w nauce w celu uzyskania wiedzy. W naukach przyrodniczych zwykle formułuje się hipotezy i bada ich zasadność na podstawie danych (obserwacji uzyskanych z eksperymentów laboratoryjnych).
Wiedza znajduje swoje potwierdzenie w eksperymentach, a doświadczenia służą nadto do oceny prawdziwości hipotez wysuwanych przez naukowców zajmujących się naukami przyrodniczymi. Głównym założeniem jest słuszność fizykalnego determinizmu (że zdarzenie lub obserwacja może być przyczynowo wyjaśniona przez jeden lub więcej czynników sprawczych). Samo w sobie jest to dość nieproblematyczne. W naukach przyrodniczych całe doświadczenie, jakie uzyskujemy z rzeczywistego świata zewnętrznego, podlega apriorycznej kategorii przyczynowości opartej na działaniu (warunek możliwości percepcji zobiektywizowanego doświadczenia, jak powiedziałby Kant). Ludzkie działanie jest zdeterminowane w takim stopniu, w jakim wynika z osobistej historii osoby działającej (pochodzenia, talentu, doświadczeń, wiedzy itp.). Jednak determinizm jest zwykle interpretowany materialistycznie w tym sensie, że zakłada się, iż obserwowalne zjawiska są zdeterminowane przez materialne oraz namacalne czynniki (fizyczne w przyrodzie lub procesy biologiczne i chemiczne), podczas gdy czynniki mentalne, wyjaśniające są wykluczone jako zmienne wyjaśniające.
W naukach przyrodniczych zastosowanie materialistycznego determinizmu nie sprawia większych problemów. Mamy tu do czynienia z atomami, cząsteczkami i planetami (obiektami wiedzy, które nie działają świadomie, nie mają celów i nie wybierają między alternatywnymi kierunkami działania, ale po prostu reagują na przyczynowo wpływające bodźce, ponieważ nie mają świadomości ani wolnej woli). Jednak w sferze ludzkiego działania zastosowanie materialistycznego determinizmu jest wysoce problematyczne i musi zostać odrzucone jako błędne, ponieważ nie istnieją żadne stałe behawioralne. Dziedzina ludzkiego działania kategorycznie różni się od nauk przyrodniczych.
Dlaczego?
Odpowiedź można znaleźć w stwierdzeniu „człowiek działa”. Twierdzeniu temu nie można zaprzeczyć bez popadania w logiczną sprzeczność i dlatego jest ono zawsze prawdziwe z perspektywy ludzkich zdolności poznawczych. Ma ono charakter a priori. Nie można powiedzieć, że „człowiek nie działa” nie działając, a zatem zaprzeczając samemu sobie. Ktokolwiek zaprzecza, że człowiek działa już zakłada ważność tego stwierdzenia. Dalsze prawdy można logicznie wyprowadzić z uznania, że człowiek działa. Na przykład, ludzie mają indywidualne cele. Wybierają środki, by je osiągnąć. Środki są ograniczone, a działanie wymaga czasu itd. Jeśli ktoś stosuje materialistyczny determinizm do ludzkiego działania, jak robią to zwolennicy scjentyzmu, zakłada (świadomie lub nieświadomie), że ludzkie działanie nie jest bezwarunkowe.
Pogląd, według którego ludzkie działanie nie jest wolne od presupozycji, jest (jak wspomniano wcześniej) nieproblematyczny w następującym przypadku. Ludzkie działanie, wola i woluntaryzm agenta są absolutnie warunkowe. Są one rezultatami rozwoju jednostki, jej stawania się w życiu i jego wcześniejszej historii istnienia. Patrząc z tej perspektywy, ludzkie działanie nie jest całkowicie wolne, ale jest to dalekie od poglądu, że wolna wola nie istnieje.
Załóżmy, że ktoś chce odmówić działającej osobie wolnej woli. W takim przypadku należy założyć, że istnieją czynniki (biologiczne, fizyczne i chemiczne), które w uzasadniony sposób determinują ludzkie działanie. Jak inaczej mogłoby być? Ale dowód na to nie został jeszcze dostarczony i nie może zostać sformułowany, ponieważ człowiek jest zdolny do uczenia się. Wiedza i idee mogą zmieniać się w czasie. Stwierdzeniu „człowiek jest zdolny do uczenia się” nie można zaprzeczyć bez popadania w sprzeczność. Jak zauważono wcześniej, jest ono ważne a priori. Ktokolwiek mówi: „człowiek nie jest zdolny do nauki”, chce przekazać słuchaczowi coś, czego słuchacz jeszcze nie wie, ale do poznania i nauki czego jest zdolny (w przeciwnym razie mówca nie wygłosiłby tego stwierdzenia). Jest to sprzeczność performatywna.
Ale jeśli nie można zanegować zdolności człowieka do uczenia się, nie można też przewidzieć przyszłych ludzkich działań. W końcu wiedza i idee działającego człowieka, które determinują jego działania, mogą zmieniać się w czasie. Przyszły stan wiedzy i idei danej osoby jest dziś nieznany. Dlatego też, z dzisiejszej perspektywy, przyszłe działania agenta również nie mogą być ściśle określone. Mówiąc z perspektywy epistemologicznej, idee są „daną ostateczną” jeśli chce się wyjaśnić powody stojące za działaniami działającej osoby. Idee nie są już dostępne dla żadnego dalszego wyjaśnienia lub letztbegründung (ostatecznego uzasadnienia). Pewna osoba działa, ponieważ wybrała pewną ideę (koncepcję lub teorię) i uczyniła ją swoją własną. Jeśli ktoś chciałby temu zaprzeczyć, musiałby udowodnić, że pojawienie się i wybór idei można ostatecznie wyjaśnić czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Ale ze względu na niezaprzeczalną (a priori) zdolność agenta do uczenia się, nie jest to również możliwe.
„Niewolna wola”, jak sugeruje materialistyczny determinizm (i jak postuluje Harari), jest logicznie sprzeczna, a zatem wadliwa. Można to również zilustrować następującym przykładem. Osoba X jest deterministą, podczas gdy osoba Y jest niedeterministą. Y wierzy w wolną wolę, ale X jest przekonany o czymś przeciwnym. Jeśli X wierzy, że człowiek nie ma wolnej woli, to absurdem jest próba przekonania Y, że determinizm jest prawdziwy. Determinista, który próbuje przekonać niedeterministę do swojego stanowiska, neguje swoje stanowisko. Determinista musi założyć, że niedeterminista, którego chce przekonać do swojego deterministycznego poglądu, ma wolną wolę, by zdecydować się na przyjęcie stanowiska deterministy.
Dochodzimy więc do następujących wniosków. Po pierwsze, nie można zaprzeczyć (bez popadania w sprzeczność), że człowiek działa. Po drugie, nie można twierdzić (bez popadania w sprzeczność), że ludzkie działanie jest przewidywalne lub logicznie wytłumaczalne przez pewne czynniki (jakościowe/ilościowe). Wolna wola nie może być odrzucona lub zanegowana tak swobodnie, jak robi to Harari. Nie można raczej sensownie zaprzeczyć, że osoba działająca (w pewnych granicach) może wpływać na bieg wydarzeń i może spowodować inny wynik w porównaniu z sytuacją, w której by nie działał. W tym sensie posiada on wolną wolę poprzez wybór swoich działań.
W związku z tym człowiek nie może być postrzegany jako bezmyślny automat, który zawsze reaguje na zewnętrzny impuls w określony sposób. Jego przyszłych działań nie można przewidzieć ani kontrolować. Człowiek nie jest i nie będzie „hakowalny” (przez sztuczną inteligencję) w takim sensie, w jakim twierdzi Harari. Odmawianie człowiekowi wolnej woli jest wysoce problematyczne, ponieważ degraduje człowieka do kontrolowanego automatu. Myśliciele tacy jak Harari robią to, aby promować możliwość i akceptowalność zarządzania ludźmi zgodnie ze względami politycznymi i ideologicznymi. A to otwiera drzwi do tyranii. Radzi się mocno trzymać idei wolnej woli, zwłaszcza gdy celem jest pokojowe i produktywne współistnienie ludzi.
Źródło ilustracji: Pixabay
