Autor: Ethan Yang
Źródło: aier.org
Tłumaczenie: Jakub Konończuk
Wersja PDF
Rzadko się zdarza, że recenzując książki, natrafiam na nowatorskie idee, odnoszące się do ekonomii i polityki. Zazwyczaj twórcy, jakkolwiek znakomici by nie byli, po prostu stosują dawno ustanowione teorie w nowy sposób lub rozwijają wcześniejsze pomysły. Myślę, że praca doktora Adriana Bejana stanowi rzadką kategorię prawdziwie nowych idei, być może dlatego, że nie jest on ekonomistą, ani politologiem. Jest naukowcem, nagradzanym profesorem fizyki wykształconym na MIT (Massachusetts Institute of Technology). W szczególności zdobył uznanie za odkrycie czegoś, co nazywa prawem konstruktywnym. Jak podaje Duke University:
Prawo konstruktywne jest prawem fizyki, które odpowiada za zjawisko ewolucji (konfiguracji, formowania, projektowania) poprzez naturę, nieożywionego systemu przepływów wraz z systemem ożywionym.
Odnosi się ono do sposobu, w jaki podmioty ewoluują, aby stać się bardziej wydajne i efektywne. Jak każde prawo fizyki, proces ten jest konieczny w funkcjonowaniu wszechświata. Bejan odkrył to prawo, kiedy próbował zbadać, jaki jest najlepszy sposób, aby schłodzić elektroniczne komponenty. Zauważył, że najlepszym rozwiązaniem był projekt, który zakładał wprowadzenie małych ścieżek prowadzących do większych. Zauważył, jak bardzo przypomina to rozwiązania odnajdywane w naturze, na przykład w korzeniach drzew, deltach rzek lub pęknięciach w stałych obiektach. Zauważył, że istnieje prawo naturalne, które zarządza tym, jak energia przemieszcza się wewnątrz systemu.
Bejan zauważył:
Aby skończony rozmiarowo system przetrwał wraz z biegiem czasu (żył), musi ewoluować w taki sposób, aby zapewniać łatwiejszy dostęp do danego przepływu i w nim się rozchodzić.
Wszystko we wszechświecie, od drzew i instalacji elektrycznych, aż do ewolucji zwierząt i ludzkich społeczności, jest ukształtowane przez prawo konstruktywne. Aby podmioty przetrwały, muszą mieć swobodę w adaptowaniu się i optymalizowaniu. Proces ten często prowadzi do podobnych rezultatów w całej przyrodzie.
Co to ma wspólnego z ludzką wolnością i ekonomią?
Dr Bejan był tak miły i wysłał mi swoją ostatnią książkę Freedom and Evolution po tym, jak przeczytał mój artykuł porównujący komunizm z kapitalizmem. W artykule tym mówiłem o tym, jak kapitalistyczne reformy w komunistycznych krajach, takich jak Chiny czy Wietnam, drastycznie poprawiły jakość życia. Moją początkową reakcją było pytanie: dlaczego wpływowy profesor fizyki jest tak bardzo zainteresowany moją pracą na temat ekonomii politycznej? Dr Bejan wyjaśnił mi, że moje porównanie wolnego rynku z autorytarną gospodarką nakazową pokazuje, w jaki sposób prawo konstruktywne znajduje zastosowanie w kwestiach społecznych. Dowodzi, że istnieje optymalny sposób, w jaki społeczeństwo może się zorganizować, tak aby ewoluować i dokonywać postępu. Kiedy społeczeństwo jest wolne, może dokonywać potrzebnych zmian, ale kiedy nie jest — nie może. Prawo konstruktywne jest zasadniczo prawem przyrody. Dlatego bez gospodarczej i osobistej wolności społeczeństwa są skazane na głód i stagnację.
Pomyślmy o tym w ten sposób: w wolnorynkowym kapitalizmie ludzie w sposób naturalny organizują samych siebie, aby stać się bardziej wydajnymi i produktywnymi. W podobny sposób prawo konstruktywne dyktuje wszystkim obiektom w naturze, w którym kierunku podążać. Dlatego właśnie kraje o większym stopniu wolności są znacznie bogatsze, zdrowsze i bardziej zaawansowane technologicznie. Ustanowienie porządku wolnorynkowego jest co do zasady ustanowieniem porządku zgodnego z prawami przyrody.
Ekonomia skali i konsolidacja
Rozważmy ekonomiczny termin ekonomia skali, który odnosi się do tego, w jaki sposób, gdy firma ekspanduje na rynku, jest w stanie zwiększać produkcję, jednocześnie zmniejszając koszt. Innymi słowy, w jaki sposób staje się bardziej efektywna. Jest to produkt uboczny wolnego rynku, ponieważ ogólnym celem każdego motywowanego zyskiem podmiotu jest, jeśli tylko istnieje taka możliwość, podążenie właśnie tą ścieżką.
Bejan wyjaśnia, że:
Ekonomiczne korzyści skali są zjawiskiem fizycznym, ponieważ są wszechobecne. Występują na poziomie biologicznym, ludzkim i społecznym. Ich przejawy mogą być mierzone i oceniane przy użyciu terminów fizycznych.
Bejan, aby wyjaśnić, jak ekonomia skali jest zauważalna w fizyce, a nie tylko w ekonomii, podaje przykład rurociągów. Pokazuje, że wodzie trudniej jest płynąć przez dwie małe rury, niż przez jedną dużą. Sposobem na zwiększenie wydajności jest zwiększenie rozmiaru rury.
Wyobraźmy sobie, że chcemy wyprodukować telefony komórkowe. Byłoby znacznie łatwiej wytworzyć duże ilości telefonów komórkowych, gdybyśmy posiadali jedną dużą fabrykę, niż próbując rozproszyć produkcję pomiędzy kilka małych fabryk. Wszystkie fabryki telefonów komórkowych mają cel zwiększenia wydajności właśnie w ten sposób, tak samo jak woda w rurze, i jeśli tylko będą miały swobodę wyboru, podejmą decyzje w tym kierunku. Teraz wyobraźmy sobie, że u władzy znajduje się socjalistyczny dyktator, który zarządza wszystkim wedle swojej woli. Jego polityka zakłóca naturalny porządek przez podejmowanie suboptymalnych decyzji opartych na własnym widzimisię, a nie na rzeczywistości. Społeczeństwo staje się mniej wydajne, a my otrzymujemy mniejszą liczbę telefonów komórkowych. Co więcej, są one droższe i niższej jakości.
Zużycie energii
Bejan pokazuje także, w jaki sposób zużywanie energii i działalność gospodarcza mogą być bezpośrednio wyjaśnione za pomocą prawa konstruktywnego.
Ostatnie prace bazujące na prawie konstruktywnym pokazały, że aktywność gospodarcza jest ściśle powiązana z obiegiem wszystkich strumieni w społeczeństwie. Roczna działalność gospodarcza danego kraju jest proporcjonalna do fizycznego obiegu mierzonego jako celowo wykorzystana w danym roku ilość paliwa na terenie kraju.
W dużym stopniu brzmi to po prostu zdroworozsądkowo. Im więcej aktywności gospodarczej, tym więcej potrzeba paliwa. Im bogatsze jest społeczeństwo, tym więcej energii zużywa. Jednakże pokazuje to także, jak prawo konstruktywne rządzi przyrodą i społeczeństwem. Nie możemy uwolnić się od praw natury. Podstawy fizyki mówią nam, że energia jest potrzebna, aby poruszyć dany przedmiot. Społeczeństwo także podlega tej regule.
Nierówności
Nierówności są nieodłączną częścią kapitalizmu i systemów opartych na wolności. Jeżeli nie mamy do czynienia z represyjną władzą centralną, która równo ściąga wszystkich w dół, niektórzy ludzie będą akumulować więcej niż inni, czy to dóbr czy prestiżu. Jednakże nierówności są także zjawiskiem naturalnym i możliwym do wyjaśnienia na gruncie fizyki.
Bejan pisze:
Nierówności to tylko inny opis niejednorodnej, hierarchicznej dystrybucji przepływów na ziemi […] Nierówności mają negatywne konotacje, ponieważ sugerują brak sprawiedliwości, empatii i dostępu do bogactwa. Takie skojarzenia stoją w sprzeczności z powstawaniem hierarchii, która wiąże się ze swobodą przepływów. Powstanie hierarchii idzie w parze z równym dostępem do przekształcania jej struktury i możliwością wyzwolenia się z niej, a wszystko dzięki zapewnionej każdemu wolności.
Jeżeli porównamy dwóch koszykarzy, mnie i Lebrona Jamesa, to aby utrzymać nas na tym samym poziomie, należałoby zakazać Lebronowi Jamesowi wykonywania określonych ruchów. Byłoby to bardzo nie fair w stosunku do osób, które lubią oglądać dobrą koszykówkę. James gra dla NBA, a ja piszę dla AIER. W naturalny sposób pracujemy w miejscach, gdzie każdy z nas może wytworzyć jakąś wartość. Mamy różne talenty i umiejętności, które pozwalają nam realizować się w różnych obszarach. Próba sztucznego ograniczania osiągnięć jednej ze stron jest nie tylko niemoralna, ale także odklejona od rzeczywistości. Pomimo że może nam się wydawać, że nierówność jest niesprawiedliwa, to dużo gorszą i nienaturalną rzeczą jest próba zrównania wszystkich siłą.
Aby zilustrować swój wywód, Bejan przytacza znaną rosyjską anegdotę:
W wiosce znajdują się dwa biedne gospodarstwa. Jedno ma kozę, drugie nie. Zazdrosny gospodarz zabija kozę swojego sąsiada. Obaj mężczyźni mają poczucie niesprawiedliwości, ale każdy na inny sposób.
Wolność i rozwój
Uznana ekonomistka Deirdre McCloskey opisała zjawisko zwane Wielkim Wzbogaceniem, okres gwałtownego wzrostu gospodarczego i poprawienia się standardów życiowych. Zaczęło się od holenderskiej rewolucji, która postulowała idee wolnego społeczeństwa. Jej dziedzictwo jest żywe do dzisiaj. Powodem, dla którego społeczeństwa stały się znacząco bogatsze, jest to, że gdy wolne jednostki były w stanie decydować za siebie, maksymalizując własny dobrobyt, to automatycznie prowadziło to do poprawy dobrobytu całego społeczeństwa. Dlatego też współcześnie również zauważamy korelację pomiędzy wolnością i rozwojem. Tak przedstawia się ekonomiczne wyjaśnienie tego, dlaczego świat stał się nagle dużo bogatszy.
Bejan zauważa, że fizyka wyjaśnia także korelację pomiędzy wolnością i rozwojem:
Przekazanie większej władzy większej liczbie osób to wiedza, która przejawia się w zmianach dokonywanych w projektach, które utrzymują nas przy życiu, ułatwiają życie, pozwalając sięgać dalej i trwać dłużej. Współpraca oznacza wspólny wysiłek, organizowanie się, życie. Wraz z wolnością przemieszczające się podmioty mogą dokonywać wymiany. Ruszają się raz w lewo, raz w prawo, szukając lepszych możliwości przepływu.
Jeżeli zastanowimy się, w jaki sposób działa wolny rynek, to podąża on za prawem konstruktywnym, co oznacza, że chociaż jest chaotyczny, to jednak w naturalny sposób dąży do samooptymalizacji, tak jak wszystko w przyrodzie. Pomyślmy o sposobie, w jaki pozyskujemy produkty spożywcze. Jest to chaotyczna sieć łańcuchów dostawców, marek, sklepów spożywczych i tak dalej. W końcu, wszystkie produkty zostają ci jednak dostarczone. W ten sposób działa wolność i fizyka wyjaśnia to zjawisko podobnie jak ekonomia. Wracając do prawa konstruktywnego, pomyślmy o tym, w jaki sposób rośnie drzewo. Jego gałęzie rosną każda w inną stronę i może wydawać się to chaotyczne, ale jeśli tylko nie będziemy mu przeszkadzać, to wyrośnie na potężne drzewo. Jest tak, ponieważ prawo konstruktywne każe mu zmieniać się w sposób optymalizujący efektywność. Optymalna dystrybucja produktów spożywczych jest możliwa dzięki wolnemu rynkowi, nie dzięki rozporządzeniom dyktatora. Dlatego też każde komunistyczne społeczeństwo było skazane na głód, natomiast wolne społeczeństwa cieszyły się większą obfitością dóbr. Nie wynika to tylko z ekonomii, ale także z fizyki.
Najważniejsze wnioski
Kto by pomyślał, że z pośród panteonu wybitych ekonomistów i filozofów jednym z najbardziej innowacyjnych i prowokujących do dyskusji obrońców wolności zostanie profesor fizyki?
Zawsze lubię powtarzać, że wierzę w wolność nie tylko dlatego, że jest to system najbardziej etyczny oraz zapewniający największe bogactwo największej liczbie osób, ale także ponieważ z punktu widzenia nauki prowadzi do najlepszych rozwiązań. Dotarłem do tej konkluzji poprzez analizę historyczną i ekonomiczną, ale nie miałem pojęcia, że można ją odnaleźć również na polu nauk przyrodniczych, przede wszystkim w prawie konstruktywnym.
Książka Bejana pokazuje, że wolność jest z naukowego punktu widzenia korzystna dla ludzkości. Wniosek ten stanowi niesamowite połączenie ekonomii i fizyki. Bejan nie jest filozofem politycznym, ani ekonomistą. Jest po prostu naukowcem odkrywającym prawa fizyki i przyrody. Jednakże jego przemyślenia są bardzo zbliżone do kręgu austriackiej szkoły ekonomii, która posługuje się prakseologią, czyli teorią ludzkiego działania. Postrzega on rzeczy i zjawiska jako przepływy energii i ewolucję, rzeczywiste procesy we wszechświecie. Ekonomiści nazywają rozwój gospodarczy konsekwencją wolnych ludzi i wolnego rynku. On nazywa to prawem przyrody.
