Rothbard: Wolność i własność: lewellerzy i Locke

Autor: Murray N. Rothbard
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Natalia Kędziora
Wersja PDF

Ustęp z książki An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, t. 1, Economic Thought Before Adam Smith

Zgiełk wojny domowej w Anglii w latach w latach 40. i 50. XVII wieku spowodował polityczną i instytucjonalną rewolucję, a także pobudził do radykalnego myślenia o polityce. Wojna domowa toczyła się z powodu religii i polityki, dlatego też nowy sposób myślenia wywodził się lub był zainspirowany głównie religijnymi zasadami i wyobrażeniami. Jak zobaczymy później w rozdziale o korzeniach marksizmu, spowodowało to ponowne pojawienie się milenijnych sekt komunistycznych, po raz pierwszy od anabaptystycznego szaleństwa na początku XVI wieku w Niemczech i Holandii. Podczas wrzawy wojny domowej na lewicy prym wiedli diggerzy, rantersi i Fifth Monarchists1.

Na przeciwnym biegunie nowej myśli wywołanej wojną domową, pośród sił dominującej republikańskiej lewicy, rozgłos zyskał pierwszy na świecie, samoświadomy libertariański ruch masowy — lewellerzy. W serii godnych uwagi debat wewnątrz armii republikańskiej, zwłaszcza między popierającymi Cromwella a lewellerami, ci ostatni, którym przewodzili John Lilburne, Richard Overton i William Walwyn, opracowali wybitnie spójną doktrynę, popierającą prawa dotyczące samoposiadania, własności prywatnej, wolności religijnej i minimalnego interwencjonizmu rządu. Prawa jednostki dotyczące spraw osobistych i własności  były ponadto „naturalne”, tzn. wywodziły się z natury człowieka i wszechświata, dlatego nie zależały od rządu i nie mogły być zniesione przez rząd. Lewellerzy nie skupiali się na gospodarce — ich poparcie dla wolnego rynku wywodziło się po prostu z ich nacisku na wolność i prawo do własności prywatnej.

Przez jakiś czas wydawało się, że lewellerzy zatriumfują w wojnie domowej, ale Cromwell postanowił zakończyć debaty wewnątrz armii przy użyciu siły, ustanowił wymuszoną dyktaturę i radykalną purytańską teokrację oraz zamknął przywódców lewellerów w więzieniu. Wygrana Cromwella i purytan nad lewellerami okazała się znamienna dla historii Anglii. Od tej pory „republikanizm” w oczach Anglików zawsze już będzie kojarzony z krwawymi rządami świętych Cromwella, panowaniem religijnego fanatyzmu i łupieniem wspaniałych, angielskich katedr. Dlatego też śmierć Cromwella rychło doprowadziła do restauracji Stuartów i trwałego zdyskredytowania sprawy republikańskiej. Co zadziwiające, bardzo prawdopodobne jest, że zasady lewellerów dotyczące wolności, tolerancji religijnej i ograniczonego rządu mogły okazać się całkiem możliwe do zaakceptowania przez Anglików i mogły zapewnić zdecydowanie bardziej wolnościowy system polityczny niż ten po restauracji i wigowskich ustawach konstytucyjnych z czasów sławetnej rewolucji2.

Historiograficzna dyskusja na temat wielkiego wolnościowego politycznego teoretyka Johna Locke'a (1632-1704), który stał się ważną osobistością po wojnie domowej, a szczególnie w latach latach 80. XVII wieku, pełna jest sprzecznych interpretacji. Czy Locke był radykalnie indywidualistycznym politycznym myślicielem czy konserwatywnym protestanckim scholastykiem? Indywidualistą czy majorytarystą? Czysto teoretycznym filozofem czy rewolucyjnym intrygantem? Radykalnym zwiastunem nowoczesności czy kimś kto nawiązywał do średniowiecznie lub klasycznie pojmowanej cnoty?

Choć może wydawać się to dziwne, interpretacje te wcale nie muszą być ze sobą sprzeczne. Powinniśmy zdawać sobie już sprawę z tego, że scholastycy — mimo że zdominowali średniowieczną i późniejszą tradycję — byli pionierami rozwoju tradycji prawa naturalnego i uprawnień naturalnych. Przeciwstawianie sobie „tradycji” i „nowoczesności” zdecydowanie stanowi sztuczną antytezę. Ci „opowiadający się za nowoczesnością”, jak Locke, a może i Hobbes, może i byli indywidualistami myślącymi w kategoriach uprawnień, ale byli też pochłonięci scholastyką i prawem naturalnym. Locke mógł być, i zapewne był, żarliwym protestantem, ale również protestanckim scholastykiem, bardzo zainspirowanym Holendrem Hugo Grocjuszem, który to z kolei zainspirowany był późnymi hiszpańskimi scholastykami katolickimi. Jak widzieliśmy, tacy wybitni XVI-wieczni hiszpańscy jezuiccy scholastycy jak Suarez i Mariana byli myślicielami związanymi z prawem naturalnym. Mariana zdecydowanie był „prelocke’anistą” poprzez nacisk, jaki kładł na prawo ludzi do odzyskania suwerenności, którą wcześniej przekazali królowi. Chociaż Locke rozwijał myśl wolnościowego prawa naturalnego pełniej niż jego poprzednicy, to była ona nadal silnie osadzona w scholastycznej tradycji prawa naturalnego3.

Ani Johnowi Pocockowi, ani jego zwolennikom nie udało się obronić wprowadzenia sztucznego rozróżnienia i uznania niezgodności między wolnościowymi zapatrywaniami Locke'a i jego zwolenników z jednej strony, a oddaniem „klasycznej cnocie” z drugiej.  Zgodnie z tym poglądem XVIII-wieczni locke’owscy libertarianie od Katona do Jeffersona w magiczny sposób zostają przeobrażeni z radykalnych indywidualistów i wolnorynkowców w nostalgicznych reakcjonistów odwołujących się do starożytnych lub renesansowych „klasycznych cnót”. Zwolennicy owych cnót zaczęli być postrzegani jako staromodni komunitaryści niż nowocześni indywidualiści. Dlaczego jednak libertarianie i oponenci interwencjonizmu rządowego nie mogą sprzeciwiać się rządowemu „zepsuciu” i rozrzutności? Zjawiska te zazwyczaj współistnieją. Kiedy tylko uświadomimy sobie, że z pewnością przed Benthamem zagorzali wielbiciele wolności, własności i wolnego rynku byli moralistami oraz zwolennikami wolnorynkowej gospodarki, antytezy Pococka tracą sens. Dla libertarian w XVII i XVIII wieku, a w rzeczywistości dla libertarian z każdej epoki i z każdego miejsca, atakowanie rządowego interwencjonizmu i moralnego zepsucia rządu idealnie ze sobą współgrają4.

W karierze i poglądach Johna Locke'a występują pewne niekonsekwencje, ale można je wyjaśnić dzięki dyskusji zawartej we wspaniałych dziełach Richarda Ashcrafta5. Zasadniczo pokazuje on, że karierę Locke'a można podzielić na dwie części. Ojciec Locke'a, wiejski prawnik wywodzący się z drobnej purytańskiej szlachty, walczył po stronie Cromwella i, wykorzystując polityczną znajomość z jego mentorem, członkiem parlamentu, pułkownikiem Alexandrem Pophamem, umieścił Johna we wiodącej westminsterskiej szkole. Tam właśnie, a następnie w Chirst Church w Oxfordzie, Locke zdobył tytuł licencjata, a w roku 1658 magistra. W roku 1662 zaczął wykładać grekę i retorykę na uczelni, po czym studiował medycynę i został lekarzem, by zostać w Oxfordzie, nie musząc przyjmować święceń.

Pomimo, a może właśnie z powodu, purytańskiego wychowania i protektoratu, Locke zainspirował się oksfordzkimi naukowcami, zwolennikami Bacona, z Robertem Boyle’em na czele. Poskutkowało to przyjęciem „naukowego”, empirystycznego, proabsolutystycznego poglądu charakterystycznego dla jego przyjaciół i mentorów. W Oxfordzie Locke wraz ze współpracownikami entuzjastycznie zareagował na restaurację Karola II i to sam król zarządził, by Locke pozostał na uniwersytecie jako student medycyny i nie musiał przyjmować święceń. Locke przyjął empirystyczną metodologię typową dla zwolenników Bacona, co zainspirowało go do stworzenia Rozważań dotyczących rozumu ludzkiego. W 1661 roku Locke, uważany później za orędownika tolerancji religijnej, napisał dwa traktaty potępiające tolerancję religijną i popierające państwo absolutne wprowadzające religijną ortodoksję. W 1668 roku został wybrany na członka Towarzystwa Królewskiego, dołączając tym samym do grona znanych mu zwolenników Bacona.

Coś dziwnego jednak stało się z Locke'em w roku 1666, kiedy został lekarzem, a rok później osobistym sekretarzem, doradcą, pisarzem, teoretykiem i bliskim przyjacielem wspaniałego Lorda Ashleya (Anthony'ego Ashleya Coopera), który to w roku 1672 został pierwszym Earlem Shaftesbury. To właśnie dzięki niemu Locke rzucił się w wir filozofii politycznej i religijnej, służby publicznej oraz rewolucyjnej intrygi. On również sprawił, że Locke przyjął klasyczno-liberalny światopogląd typowy dla wigów oraz stał się wiernym orędownikiem tolerancji religijnej i wolnościowym propagatorem samoposiadania, prawa do własności i ekonomii wolnorynkowej. Dzięki Shaftesbury'emu Locke stał się libertarianinem i to on przyczynił się do rozwoju wolnościowego systemu Locke'a.

Krótko mówiąc, John Locke szybko stał się zwolennikiem Shaftesbury’ego, a co za tym idzie klasycznym liberałem i libertarianinem. Przez całe życie swego mentora i przyjaciela, a także już po jego śmierci w roku 1683, Locke wyrażał się o nim tylko pochlebnie. Epitafium Locke'a dla Shaftesbury'ego głosiło, że był on „energicznym i niestrudzonym orędownikiem społecznej i religijnej wolności”. Wydawca ostatecznego wydania Dwóch traktatów o rządzie Locke'a słusznie pisze, że „bez Shaftesbury'ego John Locke nie byłby Johnem Locke’em”. Prawda ta zbyt często ukrywana jest przez historyków, którzy mają absurdalnie klasztorny wstręt do tego, w jaki sposób teoria polityczna i filozofia zazwyczaj się rozwijają — w ogniu polityczno-ideologicznej wojny. Wielu uważało, że trzeba ukryć tę znajomość, by stworzyć wyidealizowany obraz Locke'a — bezstronnego filozofa bez skazy, odcinającego się od brudnych i przyziemnych politycznych kwestii prawdziwego świata6.

Profesor Ashcraft ukazuje też, jak Locke i Shaftesbury rozpoczęli tworzenie, dość świadomie, neolewellerystycznego ruchu poprzez rozwijanie doktryn podobnych do tych należących do lewellerów.  Cała konstrukcja wywodu w Dwóch traktatach o rządzie napisanych w latach 1681-1682 jako plan usprawiedliwienia nadchodzącej rewolucji wigów przeciw Stuartom była kreatywnym rozwinięciem doktryny lewellerów — najpierw omówione jest prawo do samoposiadania i samowychowania, z nich wywnioskowane są prawa do własności i wolnej wymiany, usprawiedliwienie istnienia rządu jako środka mającego te prawa chronić, a także prawo do obalenia rządu, który łamie lub szkodzi tym prawom. Jeden z pierwszych przywódców lewellerów, major John Wildman był nawet przyjacielem Locke'a i Shaftesbury'ego w latach 80. XVII wieku.

Silna więź łącząca Locke'a i scholastykę została przesłonięta przez pewien niezaprzeczalny fakt — a mianowicie, że dla Locke'a, Shaftesbury'ego i wigów prawdziwym wrogiem zagrażającym społecznej i religijnej wolności, wielkim zwolennikiem monarchistycznego absolutyzmu, pod koniec XVII i na początku XVIII wieku, był Kościół katolicki. Było tak, ponieważ w połowie XVII wieku katolicyzm, czy też może raczej „papizm”, utożsamiany był nie, jak niegdyś, z prawem naturalnym czy też z kontrolowaniem królewskiego despotyzmu, lecz z absolutyzmem Ludwika XIV, władającego wiodącym pod względem absolutyzmu krajem w Europie — Francją — a wcześniej z absolutystyczną Hiszpanią. Dzięki Reformacji udało się zdemaskować monarchistyczną tyranię w katolickich oraz protestanckich państwach. Od końca XVII wieku Kościół katolicki we Francji, z założenia jansenistyczny i monarchistyczny, stał się raczej wytworem królewskiego absolutyzmu niż próbą kontrolowania go. Właściwie, w XVII wieku, można było stwierdzić, że najlepiej prosperującym państwem w Europie, które było również najbardziej wolne pod względem gospodarki, wolności osobistych, ze zdecentralizowanym ustrojem i brakiem imperialnych wypraw, była protestancka Holandia7.

Dzięki temu angielskim wigom i klasycznym liberałom łatwo było utożsamiać absolutyzm, nieuzasadnione podatki, kontrole i nieustające wojny prowadzone przez Stuartów z katolicyzmem, do którego nie tak skrycie przychylali się Stuartowie, a także z widmem Ludwika XIV, ku któremu Stuartowie również się zwracali. Spowodowało to, że angielska i amerykańska tradycja kolonialna, a nawet tradycja libertarianizmu, zostały przepojone fanatycznym antykatolicyzmem. Pomysł wzięcia złych katolików pod skrzydła tolerancji religijnej rzadko był brany pod uwagę.

W przypadku systematycznej teorii własności Locke'a należy wyjaśnić często spotykane błędne przekonanie  o jego teorii pracy. Locke oparł swą teorię naturalnego prawa do własności na prawie do samoposiadania każdego człowieka, prawie do „wychowania” samego siebie. Co więc daje podstawy do ustanowienia czyjegoś pierwotnego prawa do surowców lub naturalnego prawa do posiadania ziemi lub zasobów innych niż własna osoba? W błyskotliwej i bardzo sensownej teorii Locke'a własność wywodzi się ze wspólnego posiadania lub z braku własności i przeradza się w czyjeś osobiste posiadanie w ten sam sposób, w jaki człowiek zmienia nieużywaną własność w używaną — to jest, poprzez „połączenie swojej własnej pracy”, osobistej energii z wcześniej nieużywanym i nieposiadanym zasobem, tym samym sprawiając, że zasób ten jest produktywnie używany, a tym samym przez niego osobiście posiadany.

Własność prywatna dotycząca zasobów ustalana jest przez zasadę pierwszego użycia. Te dwa aksjomaty — samoposiadanie każdej osoby i pierwsze użycie lub pierwotne zawłaszczenie naturalnych zasobów ustanawiają „naturalność”, moralność i prawa do własności leżące u podstaw całej wolnorynkowej gospodarki. Jeśli tylko człowiek prawowicie posiada majątek, na którym się osiedlił i na którym pracował, ma wydedukowane prawo do zamiany tytułu własności na własność, w której ktoś inny się osiedlił i na której sam pracował. Wynika to z tego, że, jeśli ktoś posiada mienie, ma prawo, by wymienić je na mienie innej osoby lub oddać komuś chętnemu. Ten łańcuch dedukcji ustanawia prawo do wolnej wymiany i wolnej umowy, a także prawo do spadku, a tym samym całą strukturę praw własności w gospodarce rynkowej.

Wielu historyków, w szczególności marksistów, czerpało radość z twierdzenia, że John Locke jest więc twórcą marksistowskiej „laborystycznej teorii wartości” (którą Marks natomiast zaczerpnął od Smitha, a w szczególności od Ricarda). Jednak Locke stworzył laborystyczną teorię własności — tzn. teorię dotycząca tego, jak własność prawowicie staje się czyjąś własnością dzięki pracy i wysiłkowi. Teoria ta nie ma nic wspólnego z tym, od czego zależy wartość lub cena towarów i usług na rynku — tym samym nie ma nic wspólnego z późniejszą „laborystyczną teorią wartości”.