KRS: 0000174572
Powrót
Dziedzictwo

Krysiński: Niektóre myśli o nauce gospodarstwa narodowego, cz. I

0
Dominik Krysinski
Przeczytanie zajmie 15 min
Pobierz w wersji
PDF

Autor: Dominik Krysiński
Wersja PDF

Niewiele jeszcze chwil upływa od istnienia nauki gospodarstwa narodowego, a ileż to już widzimy systematów, które w tym, tak krótkim zakresie czasu powstały. Jeżeli z jednej strony dziwić się nam nie wypada tej naturalnej dążności umysłu człowieka, który by też w najkrótszych bytu swego chwilach pragnie to, co spostrzega, uogólnić, do pewnych i stałych przywieść zasad, utworzyć całość, wszystkie, które dostrzega zjawiska, podług przyjętego tłumaczyć układu. Jeżeli, mówię, dziwić się nie wypada tej wrodzonej chęci, która częstokroć niebaczna na przyszłość stwarza łatwo teorie i buduje układy, tedy z drugiej ubolewać nam przychodzi, widząc z jak niepojętą skwapliwością, a często naganną zarozumiałością postępowano w nauce, której skromnym godłem jest ciągły, lecz bardzo wolny postęp. Tak jest, wolny postęp! Jeżeli bowiem tyle tysięcy lat upłynąć mogło, a przeczucie nawet istnienia nauki nie miało, jakże żądać możemy, by dwa lub trzy pokolenia, które się na jej kolebkę patrzały, odgadnąć już mogły cały szereg zawiłych prawd, które w daleko zawilszych ukrywają się zjawiskach.

Niejednakowa jest we wszystkich naukach droga, niejednakowe i też same są sposoby zdziałania po­stępów. Jedne mają mniej, drugie więcej środków wyśledzenia prawd lub przynajmniej zbliżenia się do nich. W jednych jesteśmy w stanie w każdym niemal momencie zapytywać się natury; a sami stanowiąc warunki, pod którymi pytania nasze robimy, znaglać ją do odpowiedzi, a tym samym uchylać zasłonę, pod którą się lubi ukrywać. Tą drogą postępują wszyscy fizycznej natury badacze. Śledzą oni w świecie materialnym prawdy za pomocą zjawisk, które w natu­ralnym biegu rzeczy albo wcale się nie okazują, albo zwolna tylko dają się postrzegać. Rozrządzają oni siłami, które do działań wprowadzone w jednej chwili tworzą wypadki, na które natura sobie sama zosta­wiona wieku by może całego potrzebowała. Nadto zaledwo zrobione zostało jakie nowe stanowcze do­świadczenie, jakieś ważne odkrycie, aliści tysiące miejsc powtarza, rozbiera, sprawdza i z rozmaitych stano­wisk śledzi i zgłębia ogłoszone factum, które dzięki zbawiennemu w naukach fizycznych niedowierzaniu takie odbiera piętno prawdy, jakie tylko dzisiejszy stan umiejętności wycisnąć nań może.

Nie taka jest droga postępów nauki gospodarstwa narodowego. Nie od naszej woli zawisły i liczba, i natura różnorodnych zjawień, które poznać i zgłębić wypada dla utworzenia pewnego we wszystkich sto­sunkach i położeniach jednostajnego i trwałego układu. Skąd zaiste wzięte są fakta, które mają służyć za pod­stawę budowy, około której ekonomicy polityczni tak skrzętnie pracują? Oto albo z przeszłości, albo z chwil obecnych. Lecz któż z nas nie przyzna, że dla skru­pulatnego ocenienia faktów z odległej czerpanych przeszłości potrzeba rozbioru, krytyki powątpiewania, co wszystko w całej zupełności użyte często zamienia mniemane fakta albo w utwór wybujałej wyobraźni, albo w istotne zmyślenia, do których błędnego wy­stawienia niewiadomość, namiętność i tysiączne wpływy dziś trudne do odgadnienia przyczynić się mogły. Każdy badacz historyczny potrafi ocenić ważność tej uwagi, która tym mocniej zastosować się daje do zja­wień z gospodarstwem narodowym związek mających. Rzućmy tylko okiem na pisarzy odległych epok, a ujrzymy, iż najsławniejsi patrząc się na państwa z jednego tylko nader szczupłego stanowiska nie całą ich historię, lecz część jej tylko nam przesłali; a kiedy tysiące kart krwawe zawierają opisy i jednej nie znaj­dujemy częstokroć poświęconej wiernemu skreśleniu prawdziwego ich ekonomicznego stanu. Nie zawsze zła chęć, najczęściej niewiadomość i niemożność oce­nienia stopnia ważności tych badań są przyczyną, iż przez tak znaczną kolej wieków historia jest nie raz niemą w najwięcej ludzkość obchodzących sprawach. Lecz nawet później, kiedy prace historyczne odmienny przybierając charakter więcej zaczęły zawierać zapasów stanowiących podstawę badań ekonomicznych, czy mniemamy, że nauka zaraz poszła tą drogą, która dla niej jest najwłaściwszą? Bynajmniej. Zdaje się, jak gdyby było w przeznaczeniu umysłu człowieka pierwej błąkać się w dziedzinie złudzeń, nim grun­towna i skrupulatna uwaga faktów, nim zimny i nieskwapliwy rozbiór tego, czego nas zgłębione naucza doświadczenie, wskażą i prawdziwy cel badań naszych, i prawdziwą a jedyną podstawę nauki tak dzielnie do uszczęśliwienia ludzi przyczynić się mogącej. Dla oka­zania, że tą szedł drogą umysł, a razem dla oznaczenia punktu, do któregośmy dziś doszli w nauce, dla wska­zania, ile mi się zdaje, prawdziwego jej stanowiska, wreszcie dla ochronienia się od uchybień, na popełnie­nie których łatwo się wystawiamy, domagając się już teraz od nauki tego, czego ona jeszcze udzielić nie jest w stanie, rzućmy szybkim okiem na jej rozmaite dotychczasowe układy.

Nie do niniejszego rzutu myśli należy wywód przy­czyn, dla których starożytni do tak wysokiego stopnia we wszystkich niemal gałęziach uprawy umysłowej posunięci o nauce gospodarstwa krajowego najmniej­szego prawie nie mieli wyobrażenia. Dosyć jest dodać, że jeżeli nauka u nich nie powstała, tym mniej powstać mogła w wiekach średnich, które można nazwać epoką uśpienia umysłu ludzkiego raczej. Dopiero w w. XVI, XVII zjawił się pierwszy systemat znany dziś w nauce pod nazwiskiem merkantylnego. Zawikłania finansowe były przyczyną jego utworu. Potrzeba szybkiego uzyskania pieniężnych funduszów postawiła rządy w koniecznych stosunkach z klasą handlującą, która i daleko łatwiej, i prędzej niż klasa rolnicza i przemysłowa sumy potrzebne dostarczać mogła. Stąd szczególna opieka handlu zewnętrznego o koszcie[1] innych gałęzi przemysłu; stąd całe pasmo urządzeń mających na celu ułatwianie wywozu rękodzielnych płodów, a ścieśnianie wywozu płodów surowych, stąd jedyne usiłowanie otrzymania w zamian samego srebra i złota, a najmniej towarów. Ci, którzy przez udziele­nie zasiłków pieniężnych rozumieli mieć prawo do tych wyłącznych tyle ogół dotykających przywilejow, potrzebowali, by okazanym zostało, iż środki i dzia­łania przedsięwzięte wynikały z dobrze pojętej natury narodowego bogactwa, które podług nich wyłącznie w złocie i srebrze znajdować się tylko mogło. A jako w naszych czasach niejeden mierny dramatyczny autor chcąc usprawiedliwić niedorzeczności, brak smaku, brak zdrowego rozsądku w niedojrzałym swym pło­dzie zaraz w przedmowie stosowną stwarza poetykę, tak i przy powstaniu merkantylizmu skwapliwie uło­żona została teoria, która na fałszywej oparta pod­stawie była z jednej strony skazowką i prawidłem działań, z drugiej zdawała się uniewinniać praktyczne niedorzeczności.

Wyznać atoli należy, iż znaczna część pisarzy tego układu najwięcej w dobrej postępowała wierze; a mię­dzy nimi są tacy, którzy obok błędnych wyobrażeń o bogactwie niemałe rzucili światło na materie do nauki gospodarstwa narodowego należące. Merkan­tylny systemat, który zdawał się na pozór mieć naj­więcej styczność z tym, co doświadczenie, co praktyka wskazywały, był jednak tylko płodem umysłowej spe­kulacji, która niebaczna w swoich zapędach nie tyle by dziś zajmowała miejsca w historii nauki, gdyby jej zastosowania nie były tak często krwawymi nace­chowane wypadkami. Dodać tu należy, że ci, którzy wykonywając zasady układu tego rozumieli, że idą drogą zgłębionego doświadczenia, byli najzarozumialszymi teoretykami, z tą tylko od innych różnicą, iż uzbrojeni władzą czynili dręczące swej teorii zasto­sowania. Nadmienić także w końcu wypada, że po powstaniu systematu, o którym zaraz mówić będę, merkantylizm nie nadwerężając w niczym głównej swej zasady zmodyfikowany został w niektórych pun­ktach, do czego najwięcej Stewart[2] się przyczynił. System merkantylny tak był niebezpieczeństwem swych zasad uderzający, działania skutkiem jego będące tak dalece krępowały swobodę sił przemysłowych, nadu­życia z udzielanych przywilejów do tego doszły stopnia, iż w połowie wieku ośmnastego, kiedy badania gospo­darstwa narodowego zaczęły coraz więcej zajmować, nowy powstał układ zupełnie poprzedzającemu prze­ciwny. Lecz zamiast śledzić i zgłębiać fakta, na któ­rych przyszła budowa naukowa wznieść się miała, fizjokraci, choć trafnie wykrywali błędy systematu mer­kantylnego, sami jednak zapuszczając się w subtelną metafizykę i usuwając naukę doświadczenia nowym stwierdzili przykładem, jak łatwo umysłowi ludzkiemu jest z jednej do drugiej przejść ostateczności. Ziemia jest jedynym i wyłącznym źródłem narodowego bo­gactwa. Oto jest godło całej ekonomistów nauki. Na próżno historia wskazywała kraje, których pomyślność i potęga nie w rolnictwie swą główną miały podstawę; na próżno rękodzielnie i handel zadziwiającymi wy­padkami otaczały spekulacje fizjokratów. Wszystko to było nieme dla twórców nowego układu; serca ich szlachetne zajęte jedynie bolesnym uczuciem na więzy, którymi wszędzie niemal krępowano rolnictwo, oddy­chały tylko nienawiścią przeciw zgubnemu ich wido­kom przeciwnemu systematowi. Szkoda tylko, iż droga, którą obrali do zwalczenia swego nieprzyjaciela, była niewłaściwa. Nie subtelną spekulacją można było oba­lić to, co pierwszy układ w praktyczne, że tak po­wiem, zamienił życie. Potrzeba było innej broni, innego języka na przekonanie tak niebezpiecznych, władzą uzbrojonych teoretyków. Nie można odmówić ekono­mistom wielkiego dowcipu i licznego rozwinięcia wniosków rozumowych z przyjętej raz przez nich zasady. Cóż z tego, kiedy i najlogiczniejsze ruszto­wanie runąć musi, skoro pierwsza główna podstawa, na której się opiera, jest wątłą i fałszywą. Ta uwaga naprowadza na inną jeszcze myśl, której nigdy zda­niem moim spuszczać z oka nie należy, gdy idzie o śledzenie prawd gospodarstwa narodowego, to jest: iż nie dosyć jeszcze na tym, aby pierwsza główna za­sada stanowiąca podstawę rozumowań naszych ekonomicznych była wypadkiem zgłębionych gruntownie faktów i doświadczenia podług surowych prawideł logicznego rozumowania; wyprowadzone z niej wnioski mogą jeszcze być fałszywe co do zjawisk praktycznych i nie zgodzić się z nimi. Jeżeli więc chcemy ostateczną rozumowań naszych otrzymać sankcję, potrzeba i najlogiczniejsze, z najpewniejszej zasady wypływające wnioski poddawać jeszcze pod próbę i krytykę wy­trawnego doświadczenia. I tak wszyscy się dzisiaj na to zgadzają, iż rachunek matematyczny nie może i nie powinien być zastosowany do badań nauki w mowie będącej. Przyczyny tego rozwinąłem na innym miejscu. I nawiasem niech mi wolno zdanie moje otwarcie wynurzyć, iż dotychczas pojąć nie mogę powodów, dla których najświatlejsze grono uczonych w świecie, Instytut francuski, dzieło p. Canard rozwijające zasady fizjokratyczne, a mieszczące tyle formuł matematycz­nych, znalazło godnym uwieńczenia. Jeżeli zatem rachunek matematyczny nie może być użyty do rozwi­nięcia prawd gospodarstwa narodowego, więc i samo czyste logiczne rozumowanie, które także niczym innym nie jest, w pewnym względzie jak rachunkiem, nie może naprzód wszystkich zjawisk i prawd z jednej ogólnej, by też udowodnionej zasady wywinąć, gdyż rzeczywiste a zawiłe świata moralnego, politycznego i ekonomicznego wypadki nie idą i zawsze, i wszędzie tą samą czystą i logiczną drogą, jaką postępuje ro­zum w swoich działaniach, w swoich rachunkach. Nie była podobno ta myśl ciągle przytomną ani doktorowi Quesnay, ani naczelnikowi dzisiejszej szkoły ekonomicznych metafizyków p. Ricardo.

Nie do niniejszego pisma należy rozwinięcie tej uwagi, dosyć jest powiedzieć, że w niej szczególnie leży rękojmia pewnych, lecz nie szybkich postępów nauki. Znane są sposoby, jakimi obalono systemat ekonomistów. Niech mi wolno będzie dodać, iż gdyby nauki fizyczne w czasie, kiedy fizjokratyzm powstał, na tym, co dzisiaj znajdowały się stopniu, niemało by się były przyczyniły do wykrycia błędu, na którym się cały ich opierał układ. Ekonomiści w ziemi tylko widzieli dobroczynne działanie natury przyczyniającej się tak hojnie do utworzenia płodów, tylko w ziemi widzieli siły i własności zdolne do powiększenia pro­dukcji. Nie wiedzieli, że podczas powstania płodów rolniczych nic z materii nie przybywa; nie wiedzieli, że w całej naturze są rozlane siły, które przy korzy­stnym wzbudzeniu wspólnie z człowiekiem do utworu nowych płodów przyczynić się mogą; nie wiedzieli np., że własność wody, gdy ta jest w parę obrócona, czyni ją wyobraźnię zadziwiającym, a pod pewnym względem bezpłatnym współpracownikiem tworów prze­mysłu; nie wiedzieli, że nie masz tej ostro odciętej linii przedziału między rolnictwem a rękodziełami; nie wie­dzieli zgoła, że sama ziemia nic innego nie jest tylko obszerną fabryką, w której rozlane siły podług od­wiecznych praw wraz z pracą człowieka trudnią się nie tworzeniem, ale przerobieniem i kombinacją już istnących, do składu roślin należących pierwiastków.

Systemat, o którym mowa, cały towarzyski porządek chciał mieć do swoich zastosowany zasad. Lecz zastosowanie to nie miało w praktyce miejsca, a Fryde­ryk Karol, margrabia badeński, który nauce ekono­mistów i jako autor, i jako rządca sprzyjał przez zaprowadzenie w swoim kraju jedynego podatku grun­towego, spostrzegłszy wcale przeciwne wypadki od tych, jakie sobie obiecywał, odstąpił od fałszywego ekonomistów systematu finansowego, który miał być probierczym ich nauki kamieniem.

W tym drugim zakresie prac uczonych około nauki gospodarstwa narodowego, jeżeli nie postrzegamy znacz­nych postępów, a szczególniej, jeżeli prawidła do za­stosowania podawane widzimy oparte na błędnej i urojonej zasadzie, musimy jednak przyznać, iż usi­łowania ekonomistów nie były zupełnie stracone dla nauki i dla ludzkości. Chociaż oni uważali rękodzielnie i handel za nie stanowiące źródła dla narodowego bogactwa, utrzymywali jednak wszędzie, iż swobodne ich rozwijanie się należy do środków podnoszących i ożywiających jedyne podług nich i wyłączne źródło pomyślności krajowej. Obok uderzających błędów widzimy najczystsze zamiary i najszlachetniejsze myśli. Ich spory z merkantylistami spowodowały te ważne postęp nauki oznaczające pisma we Włoszech i Anglii, które zdawały się przepowiadać wkrótce nastąpić ma­jącą nową erę nauki.

Rok 1776, w którym niewygasłej nigdy pamięci Adam Smith nieśmiertelne swe wydał dzieło, będzie na zawsze pamiętnym w dziejach nauki. Świadek i sędzia walki dwóch sobie sprzecznych układów, trafny i głęboki dostrzegacz dziejów świata i tych zja­wień, które do zawodu ekonomicznych badań należą, Smith wyższym obdarzony geniuszem po długiej i skrupulatnej rozwadze, obalając dowcipny dogmatyzowania szarlatanizm, uznał i okazał, że jedyna droga dojścia do pewniejszych zasad jest droga Bacona. Tą drogą postępując nie było trudno Smithowi zbliżyć się do wykrycia prawdziwych źródeł bogactwa; on to rzucił na elementa wchodzące do utworu wartości prawdziwe światło, on obszerną naukę o pracy wyłożył z tą trafnością, jaka tylko jemu była właściwą, a cho­ciaż dzisiaj nauka ta niektórym podlega zmianom, i tę możność czynienia korzystnych zmian winni jeszcze jesteśmy Smithowi. Bardzo trafnie powiedział prawdziwy i światły wielbiciel jego, autor wybornego o gospodarstwie narodowym dzieła, uczony Storch, iż zaprowadzenie rozsądnego do nauki sceptycyzmu winniśmy Smithowi; nikt lepiej od niego, mówi Storch, nie znał, jak trzeba wątpić, i nikt mniej nad Smitha nie pragnął powagą imienia swego wpływać na zdanie innych. Nauka o kapitałach, teoria monet, teoria banków i inne, a nade wszystko prawidła, jakie stąd wyprowadza, słusznie go robią twórcą nauki. Nikt lepiej od Smitha nie nauczył, jak fałszywe zbijać teorie: rozumowania jego z rozległej i głębokiej uwagi faktów i doświadczenia czerpane, są wzorem dla tych, którzy pracą swoją do rozkrzewienia nauki przyczynić się pragną. Dzieło Smitha powszechne sprawiło wrażenie.

Wszystkie niemal narody przekładem się jego zajęły. Wielu znakomitych pisarzy chcąc zasady jego upow­szechnić i systematyczniejszy porządek materiom na­dać, chcąc nadto naukę dotychczas przedmiotem samych tylko uczonych będącą więcej upowszechnić, zajęli się elementarniejszym jego układem, a usuwając to wszystko co tylko w Smithie było lub miejscowym, lub bezpośredniego z głównym przedmiotem nie miało związku, znaczne nauce oddali przysługi. Niemieccy pisarze niemało się przyczynili już to do rozszerzenia prawideł Smitha, już do rozwinięcia i sprostowania niektórych jego zasad. Dosyć jest wspomnieć imiona Storcha, Krausego[3], Ludera, Jacoba[4], Lotza[5], Hoff­manna, Behra [6], Sartoriusza [7] i Krehla [8], aby zarazem przywieść na pamięć, ile im jest winna nauka i o ile się różnią od wielu tego narodu autorów, którzy naśladując jałową, że tak powiem, płodność Harla z Erlangi [9] przyczyniają się do wzrostu nauki w sto­sunku odwrotnym do liczby dzieł, które wydają. Już systemat przemysłowy (pod tym bowiem nazwiskiem znany jest w nauce zbiór zasad Smitha) ciągle zajmował umysły, już w duchu jego liczne w rozmaitych kra­jach powstawały dzieła, już zastosowanie zasad Smitha dawało się coraz więcej pod wieloma względami w praktyce spostrzegać; kiedy tę samą, jaką on wska­zał, postępując drogą uznano potrzebę ściślejszego przejrzenia niektórych części jego nauki. Im większa była sława Smitha, tym skrupulatniej zgłębiano zasady jego; a usiłowania w tej mierze okazane są nowym dowodem, iż w naukach tego rzędu nie jest udziałem jednego, by też najbystrzejszego umysłu w epoce pow­stania nauki, epoce otoczonej błędami i marzeniami, ochronić się od uchybień, które ten tylko bez zmniej­szenia hołdu, jaki się geniuszowi Smitha należy, sprawiedliwie ocenić potrafi, kto gruntownie ze wszystkimi nauki obeznany trudnościami umie przejrzeć tę prze­strzeń, jaką geniusz jego przebiec zdołał.


[1] Tu: kosztem.

[2] James Steuart (1712—1780) — ekonomista brytyjski,  Jego dzieło An Inquiry into the Principles of Political Economy (1767) jest pierwszą książką, która zawiera termin „ekonomia polityczna”.  Określany jest czasami jako „ostatni merkantylista”.

[3]Christian Jacob Krause (1781—1832) — niemiecki filozof, wykładowca w Kró­lewcu, uczeń Kanta, tłumacz Bogactwa narodów na język niemiecki.

[4] Prawdopodobnie Ludwig Heinrich von Jacob (1759—1827) — niemiecki filozof, profesor w Halle, po zamknięciu uniwersytetu przez Napoleona, w latach 1807-1816 profesor w Charkowie i Petersburgu; napisał między innymi pracę ekonomiczną Grundsätze der Nationalöconomie (1805).

[5] Johann Friedrich Lotz (1771—1838) ekonomista niemiecki; autor m.in.: Revision der Grundbegriffe der Nationalwirtschaftslehre; Handbuch der Staatswirtschaftslehre.

[6] Wilhelm Josef Behr (17731831) — procesor prawa państwo­wego w Würzburgu, ekonomista. Spośród wielu jego prac dwie, a mianowicie: System der Staatsrechtslehre i Lehre von der Wirtschaft des Staates, dotyczą ekonomii.

[7] Georg Friedrich Sartorius (1765—1828) — profesor historii i eko­nomii w Getyndze, popularyzator i tłumacz Bogactwa narodów Adama Smitha. Autor kilku większych prac, z których najważniejsza to trzytomowa: Geschichte des hanseatischen Bundes. Inne dzieła: Handbuch der Staatswirtschaft; Von den Elementen des Nationalreichtums und der Staatswirtschaft nach Adam Smith (przetłumaczona na język polski przez Znoskę i wydana pod nazwiskiem tłumacza w Wilnie 1811 r.).

[8] Krehl — profesor ekonomii politycznej w Tybindze, ekonomista. Twórca prac o podatkach (Das Steuerwesen nach den Grundsatzen des Staatsrechts und der Staatswirtschaft, Erlangen 1816).

[9] Johann Paul Harl (1772—1842) — ekonomista niemiecki, profesor w Erlangen, autor wielu prac nisko ocenianych przez współczesnych.

Kategorie
Dziedzictwo Teksty

Czytaj również

Heydel.png

Dziedzictwo

Heydel: Świadomość narodowa i przyszłość narodu polskiego

U podstawy każdego świadomego związku społecznego leżą dwie krzyżujące się siły: dążność do nieograniczonego rozwoju indywidualnego jednostki i dośrodkowa, uspołeczniająca siła, oparte na korzyści, jakie właśnie związek z innymi ludźmi jednostce przynosi. Ustosunkowanie ich wyraża zwartość związku i decyduje o jego zdolności rozwoju.

Adam-Heydel_male.jpg

Dziedzictwo

Heydel: Psychologia lokajska

Psychologia taka występuje na każdym stopniu życia społecznego. Wypływa ona szczególnie obficie na wierzch społeczeństwa polskiego w chwili obecnej. Czyż nie są jej objawem kpiny z więźniów brzeskich w teatrzykach warszawskich, w pismach humorystycznych, karykatury posłów za kratą, wyświetlane na Sukiennicach, i gorzej jeszcze: natrząsanie się z obezwładnionego chwilowo przeciwnika w poważnych pismach politycznych?

Adam-Heydel_male.jpg

Dziedzictwo

Heydel: Teoria ekonomii i etyka

Ekonomia wydaje się wielu ludziom niemoralną. Głosi jakoby bezlitosny egoizm i walkę o dobra materialne. Taki pogląd wynika z nieporozumienia. Nauka ekonomii opiera się na stwierdzeniu, że każdy rozsądny człowiek chce jak najlepiej zaspokoić swoje potrzeby. Ale ekonomia nie ogranicza tych potrzeb do jednej jakiejś grupy. Można odczuwać jako potrzebę zarówno najgrubsze użycie i pokrzywdzenie bliźniego, jak dobre wychowanie dzieci, dopomożenie rodzinie, rodakom, bliźniemu.

Adam-Heydel_male.jpg

Dziedzictwo

Heydel: Etatyzacja sumień

Rząd, który dzięki etatyzmowi uzależnia od siebie materialnie kilka milionów ludzi jako urzędników, funkcjonariuszy, robotników państwowych, rząd, który dzięki etatyzmowi skupił w swoich rękach kredyt, możności ulg podatkowych, pozwoleń na handel zagraniczny — taki rząd dopiero ma w swoim ręku bijące ze strachu jak u ptaka schwytanego w sidła serca obywateli.


Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.

Strona korzysta z plików cookie w celu realizacji usług zgodnie z Polityką Prywatności. Możesz samodzielnie określić warunki przechowywania lub dostępu plików cookie w Twojej przeglądarce.