Khan: Dlaczego Bliski Wschód nie jest sprawnym rynkiem?

Autor: Salmaan A. Khan
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Paweł Sitarz
Wersja PDF, EPUB, MOBI

Według badacza historii gospodarczej Timura Kurana, „około dziesiątego wieku, Bliski Wschód był jednym z najbardziej rozwiniętych gospodarczo regionów na świecie pod względem standardu życia, technologii, wydajności rolnictwa, umiejętności czytania i pisania oraz kreatywności instytucjonalnej. Jedynie Chiny mogły być uważane za bardziej rozwinięte”. W dzisiejszych czasach Bliski Wschód jest ofiarą historycznych przeszkód prawnych, które zwiększyły preferencję czasową konsumentów i inwestorów, oraz nieudanych prób restrukturyzacji prawa islamskiego, które miały pozwolić mu podążać za zmianami zachodzącymi w świecie handlu.

Ład korporacyjny

Jedną z największych przeszkód dla rozwoju gospodarki islamskiej były przepisy dotyczące spółek osobowych. Podczas gdy w Europie powstawały wielkie przedsiębiorstwa z setkami czy tysiącami udziałowców, w krajach islamskich spółki były ograniczone do maksymalnie sześciu wspólników. Było to uzasadnione działaniem islamskiego prawa umów, według którego gdy jeden ze wspólników umiera, pozostali muszą upłynnić aktywa zmarłego i podzielić je między jego spadkobierców. Nie oznaczało to, że spółka musi się rozpaść po śmierci jednego z wspólników. Jednak związane z tym komplikacje — połączone z wypaczonymi, egalitarystycznymi przepisami spadkowymi szariatu, według których dwie trzecie majątku muszą być rozdzielone między bliskimi, zarówno mężczyznami jak i kobietami — utrudniały uzyskanie korzyści skali przez brak trwałości, wyspecjalizowania oraz przewidywalności spółek w krajach islamskich.

Ponadto z racji praktykowanej na wielu obszarach poligamii rodziny były stosunkowo duże. Ponieważ osób uprawnionych do dziedziczenia spadku było wiele, spółki ulegały po prostu rozwiązaniu. Kuran zauważa, że: „przedsiębiorcy z Bliskiego Wschodu zmniejszali ryzyko przedwczesnego rozwiązania poprzez utrzymywanie niewielkich i krótkotrwałych spółek”. Konsekwencją tego stanu rzeczy dla gospodarek krajów islamskich jest przedłużająca się od czasów rozpoczęcia w Europie rewolucji przemysłowej próba dogonienia gospodarek Zachodu.

Dziedzictwo wakfów

Niektórzy uczeni uważają, że to fatalizm kulturowy i religijny przyczynił się do spowolnienia rozwoju gospodarek krajów Bliskiego Wschodu, ponieważ przeświadczenie o tym, iż „wszystko jest rękach Boga”, promuje bezczynność. Istnieje jednak więcej dowodów empirycznych na to, że na zacofanie dzisiejszego Bliskiego Wschodu duży wpływ miała dokonana przez Imperium Osmańskie biurokratyzacja darowizn zwanych wakfami.

Istnieją dwa typy wakfów, zależnie od tego jaką funkcję przydzielił im fundator (wakif) w akcie darowizny (waqfiyya): charytatywne oraz rodzinne. Charytatywne wakfy miały pełnić funkcję społeczną. Z początku były to jedynie donacje na rzecz placówek religijnych, ale z czasem zaczęły obejmować także pomoc biednym, świadczenie usług medycznych, fundowanie szkół, bibliotek oraz pozostałych budynków zapewniających korzyści publiczne. Rodzinne wakfy były z kolei używane w celu ustanowienia praw własności dla rodzin, które chciały zabezpieczyć swoje oszczędności przed konfiskatą przez sułtana.

Z powodu swojego statusu świętości, wakfy były w teorii zwolnione od opodatkowania. Jednak według Murata Cizacka, „autorytarne władze mogły przywłaszczać sobie własność prywatną, powołując się na interes ummy”.

Ponadto gdy w przypadku rodzinnych wakfów pojawiały się jakiekolwiek trudności (charytatywne wakfy funkcjonowały pod okiem społeczeństwa, a ich wykorzystanie środków było jawne), stawano wobec bardziej kontrowersyjnych problemów, których nie dało się łatwo rozwiązać w sądzie. Same akty wakfów często ulegały zniszczeniu lub uszkodzeniu podczas wojen. Skutkowało to coraz częstszym wywłaszczaniem oraz wzmożoną regulacją ze strony władz Imperium Osmańskiego. W tym samym czasie w Europie podobne usługi były świadczone przez dobrze prosperujący, rentowny sektor przedsiębiorstw, korzystający z reguł podwójnego zapisu księgowego oraz instytucji spółki akcyjnej. Według Kurana, „ludzie z Zachodu mieli dostęp do komercyjnych banków, które wykorzystywały kapitał zebrany od mas do realizacji produktywnych przedsięwzięć na wielką skalę”.

W gruncie rzeczy powodem stagnacji wakfów była ich rygorystyczna zgodność z prawem religijnym. Szariat nie zezwalał na powstawanie jakichkolwiek instytucji mogących konkurować z wakfami. W wyniku regulacji prawnych wprowadzonych przez ulemów, wakfy uzyskały monopol na dostarczanie dóbr publicznych, nawet takich jak podręczniki szkolne.

Można więc stwierdzić korelację między zdecentralizowanym okresem wakfów, w którym kraje islamskie odgrywały wiodącą rolę w handlu międzynarodowym i cieszyły się dużym dobrobytem, a okresem scentralizowanej kontroli narzuconej przez Imperium Osmańskie, który doprowadził do opóźnienia i ograniczenia rozwoju gospodarki na Bliskim Wschodzie. Kuran stwierdził, że „wakfy były gospodarczo niewydajne z uwagi na swoją dożywotniość, sztywność, brak samorządności oraz brak odrębnej osobowości prawnej”. Przed wiekami gospodarki krajów Bliskiego Wschodu były znane ze zdecentralizowanych oraz elastycznych instytucji, które zapewniały większy dobrobyt, dzisiaj natomiast wyglądają zupełnie inaczej.

Podobnie jak Rosjanie w przeszłości byli ofiarami reżimów totalitarnych, narody na Bliskim Wschodzie są obecnie ofiarami reżimów, których głównym wrogiem są zazwyczaj ich właśni obywatele. Niestety reżimy te dalej mogą kontrolować rynek i bogacić się dzięki dawnym restrykcyjnym instytucjom.