Autor: Murray Rothbard
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Tomasz Kłosiński
Wersja PDF
Tekst stanowi fragment rozdziału 14 „After Mill: Bastiat and the French Laissez-faire tradition” książki Murraya Rothbarda pt. An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, tom 2.
Zainspirowane organizacją Frédérica Bastiata i jego teoriami, stowarzyszenia wolnego handlu szybko rozwinęły się w różnych krajach Europy. Wkrótce po Francji Belgia utworzyła stowarzyszenie wolnego handlu, a grupa belgijska pozostawała w stałej korespondencji z Bastiatem i jego le Libre-Échange[1]. Były minister Charles de Brouckere, burmistrz Brukseli, był przewodniczącym stowarzyszenia belgijskiego. We Włoszech stowarzyszenie wolnego handlu założyło jesienią 1846 r. czasopismo Contemporaneo i wydrukowało deklarację sławiącą francuskie stowarzyszenie wolnego handlu. W oświadczeniu tym chwalono Anti-Corn Law League (Ligę Przeciw Ustawom Zbożowym), ale chwalono również francuskie stowarzyszenie jako bardziej kompleksowe w swoim wolnorynkowym stanowisku: „Stowarzyszenie brytyjskie wypowiedziało wojnę tylko jednemu ze złych zjawisk w swoim własnym kraju (cła i ustawy zbożowe), podczas gdy francuskie stowarzyszenie przyjęło bardziej ogólny program, który obejmuje cały rodzaj ludzki. Chce skłonić wszystkie narody do braterstwa i zaprosić wszystkich na bankiet produkcji i konsumpcji”[2].
Jednym z wybitnych sygnatariuszy włoskiej deklaracji był profesor Raffaele Busacca, energiczny obrońca wolnego handlu i płodny pisarz z dziedziny statystyki, historii i teorii ekonomii.
Szczególnie ważnym naśladowcą i wielbicielem Frédérica Bastiata był człowiek, który w XIX wieku stał się niekwestionowanym liderem i dominującą siłą w teorii ekonomii i polityce gospodarczej Włoch. Był to urodzony na Sycylii Francesco Ferrara (1810-1900), niezłomny zwolennik leseferyzmu, profesor ekonomii politycznej na Uniwersytecie w Turynie, a także nauczyciel i mentor większości włoskich ekonomistów następnego pokolenia. Ferrara odegrał również ważną rolę polityczną w zjednoczeniu Włoch i był w tym czasie ministrem finansów nowego państwa. Ponadto Ferrara był wybitnym historykiem myśli ekonomicznej, do czego przyczynił się redakcją dwóch pierwszych serii wielotomowego przekładu Biblioteca dell'Economista (Turyn, 1850-69), a zwłaszcza jego dwutomowego Esame storico-critico di economisti e dottrine economiche (1889-92). Przez wiele lat Ferrara był profesorem na Uniwersytecie w Turynie i tam wykształcił wielu wybitnych ekonomistów włoskich. Oprócz Bastiata, któremu poświęcił 100 stron swego wielkiego Esame, Ferrara szczególnie cenił dzieła Saya, Dunoyera i Chevaliera.
Wkład teoretyczny Ferrary, podobnie jak Bastiata, był systematycznie niedoceniany przez surowych współczesnych, antyleseferystycznych krytyków, którym, jak w przypadku Bastiata, trudno uwierzyć, że każdy, kto gorliwie i konsekwentnie opowiada się za leseferyzmem, może być znaczącym uczonym i teoretykiem ekonomii. Tak więc teoria „kosztów produkcji” Ferrary, często odrzucana jako niezgrabne przeredagowanie „kosztu produkcji” Ricarda, została jednak ostatnio uznana za częściową antycypację subiektywnej, krańcowej teorii użyteczności[3].
Przez kilka dekad zorientowana na wymianę, leseferystyczna ekonomia Francesco Ferrary dominowała wśród włoskich ekonomistów. Jednak w latach 70. XIX w. powiązane ze sobą etatystyczne tendencje protekcjonizmu i niemieckiej szkoły historycznej, a także zwykłego socjalizmu, zaczęły atakować włoską ekonomię. Ferrara dzielnie zwalczał nowe tendencje. Formalny rozłam nastąpił w 1874 roku, kiedy to młodsi etatyści, skupieni w Padwie, utworzyli l'Associazione per il progresso degli studi economici (Stowarzyszenie na rzecz rozwoju nauk ekonomicznych), wydając czasopismo, które wkrótce przekształciło się w Giornale degli economisti. Z drugiej strony Ferraryści, z siedzibą we Florencji, założyli la Società Adamo Smith (Stowarzyszenie Adama Smitha) i wydawali tygodnik L'Economista. Mimo przewagi liczebnej przeciwników, grupa Ferrary wykształciła kilku znamienitych młodszych uczniów, takich jak Domenico Berardi, który opublikował krytykę interwencji rządowej w 1882 roku i książkę o pieniądzu 30 lat później; A. Bertolini, który napisał krytykę socjalizmu w 1889 roku; oraz Fontanelli, który napisał krytykę związków i strajków. W szczególności można wspomnieć o Tullio Martello z Bolonii, znanym jako ostatni z ferrarystów. Schumpeter, z charakterystycznym pół szyderstwem, które zwykł rezerwować tylko dla żarliwych stronników laissez-faire, napisał o ambitnym wezwaniu Martello do polimetalizmu jako drogi do pełnej wolności monetarnej w La Moneta (1883), że „jego wartość jest tylko nieznacznie osłabiona przez niektóre liberalistyczne zapędy dotyczące wolnego systemu pieniężnego”.[4]
Ferrara i członkowie jego szkoły, podczas gdy pozornie walczyli z przytłaczającym zagrożeniem na straconej pozycji, faktycznie utrzymali się wystarczająco długo, by odwrócić bieg wydarzeń, wpływając na nową „armię marginalistów-liberalistów” dowodzoną przez Maffeo Pantaleoniego. Grupa ta przejęła kontrolę nad dominującym pismem ekonomicznym (Giornale degli Economisti) w 1890 r., a potem dominowała przez wiele lat[5].
Szwecja była krajem pod silnym wpływem Bastiata, który stał się głównym autorytetem w szwedzkiej ekonomii i polityce. Młody Szwed Johan August Gripenstedt (zm. 1874 r.) spotkał Bastiata w podróży do Francji i do końca życia pozostawał pod głębokim wpływem francuskiego przywódcy laissez-faire. W latach 60. i 70. Gripenstedt stał się najważniejszym z liberałów gospodarczych w Szwecji, a także najbardziej wpływowym politykiem w tym kraju. Do 1870 r. Gripenstedt, niemal własnoręcznie, zdołał wyeliminować wszystkie zakazy importu i eksportu w Szwecji, znieść wszystkie cła eksportowe, obniżyć cła na towary przemysłowe oraz doprowadzić do wolnego handlu produktami rolnymi.
Wkrótce po śmierci Gripenstedta jego zwolennicy i uczniowie założyli w 1877 roku Stockholm Ekonomiska Förening (Sztokholmskie Stowarzyszenie Ekonomiczne)[6], oddane zasadom Bastiata i Gripenstedta. Niektórzy z jego czołowych członków to: Johan Wolter Arnberg, dyrektor Banku Szwedzkiego, który ostrzegał przed niebezpieczeństwami socjalizmu wynikającymi z żądań biznesmenów o dotacje rządowe; G.K. Hamilton, profesor ekonomii na Uniwersytecie w Lund, tak zapatrzony w postać Frédérica Bastiata, że w 1865 r. nazwał swego syna „Bastiat”[7]; A.O. Wallenberg, założyciel Stockholm Euskilda Bank; oraz Johan Henrik Palme, czołowy bankier, oddany idei wolnego handlu.
Należy wspomnieć o dwóch czołowych leseferystycznych przywódcach politycznych w Stowarzyszeniu Ekonomicznym. Jednym z nich był Axel Gustafsson Bennich, dyrektor generalny ds. celnych, i prawa ręka Gripenstedta. Bennich był niestrudzonym i pełnym pasji bojownikiem o wolny handel i laissez-faire przez całe swoje długie życie. Kolejnym był prezes Sztokholmskiego Stowarzyszenia Ekonomicznego, Carl Fredrik Wærn, kupiec z Göteborga, który został ministrem finansów i szefem izby handlowej. Waern zrezygnował z tego ostatniego stanowiska, ponieważ odmówił podpisania ustawy o ochronie młodego drewna w lasach, którą potępił jako poważne naruszenie praw własności prywatnej.
Podobnie jak w przypadku leseferystycznych myślicieli i działaczy w Anglii i Francji, szwedzcy libertarianie byli podzieleni co do tego, co należy zrobić z bankowością. Bankier centralny Johan Wolter Arnberg i ekonomista Hans Forssell opowiadali się za zniesieniem wszystkich prywatnych banknotów bankowych, które uważali za inflacyjne i szkodliwe. Z drugiej strony bankier A.O. Wallenberg był zwolennikiem wolnej bankowości.
Jednak w połowie lat 80. XIX wieku w Szwecji, podobnie jak w całej Europie, etatyzm zaczął skutecznie powracać i stopniowo stawał się dominujący. Do połowy lat 80. protekcjoniści zaczęli infiltrować Stowarzyszenie Ekonomiczne, a w 1888 r. Szwecja przyjęła protekcjonistyczny system ceł. W 1893 r. symbol protekcjonistycznego triumfu nastąpił wraz z wyborem protekcjonisty na prezydenta dawnego centralnego jądra wolnego handlu, Sztokholmskiego Stowarzyszenia Ekonomicznego. Również w latach osiemdziesiątych XIX wieku, pomimo gorzkich ataków Forssella i innych niezłomnych założycieli, Stowarzyszenie zaczęło bronić państwa opiekuńczego i innych polityk Kathedersozialismus („socjalizmu z katedry”). W ten sposób szwedzka teoria ekonomiczna i polityka gospodarcza zmieniły w ciągu dekady, od swojej pierwotnej, francuskiej leseferystycznej orientacji na niemiecką szkołę historyczną i jej „socjalizm monarchistyczny”. Tej gwałtownej zmianie znacznie sprzyjał fakt, że w 1878 r. niemiecki stał się dominującym językiem obcym w szwedzkich szkołach publicznych[8].
Jednak nawet w Prusach pod koniec lat czterdziestych XIX w. powstała partia wolnego handlu poświęcona zasadom Bastiata. Na czele pruskiego ruchu wolnego handlu stał John Prince Smith (1809-74), syn Anglika i Niemki, który często korespondował z Bastiatem. W jednym z listów Prince Smith napisał do Bastiata:
Przyjaciele, którym pokazałem twoją książkę [Harmonie ekonomiczne], są nią zachwyceni. Obiecuję Ci, że będzie chętnie czytana przez naszych najlepszych myślicieli [...] Pragniemy ustanowić formalną ligę złożoną z partii demokratycznych i zwolenników wolnego handlu [...] „Sprowadźcie tu Bastiata”, powiedział do mnie przywódca demokratów, „a obiecuję poprowadzić 10 000 ludzi w procesji, aby uczcić jego wizytę w naszej stolicy”.[9]
John Prince Smith urodził się w Londynie w 1809 roku jako syn adwokata. Po śmierci ojca, w wieku 13 lat, rozpoczął pracę w londyńskiej firmie handlowej[10]. Później zwrócił się w stronę dziennikarstwa, podróżując do kraju swojej matki, a w 1831 r. został nauczycielem języka angielskiego i francuskiego w gimnazjum w Elblągu w Prusach Wschodnich. Prince Smith, samodzielnie ucząc się ekonomii w Niemczech, zaczął w latach trzydziestych XIX wieku pisać artykuły na rzecz wolnego rynku i energicznie bronił siedmiu profesorów (Göttinger Sieben — przyp. tłum.), którzy zostali zwolnieni w 1837 roku z Uniwersytetu w Getyndze za protestowanie przeciwko despotycznemu uchyleniu liberalnej konstytucji hanowerskiej. Wynikające z tego trudności z pruską administracją oświatową skłoniły Prince Smitha do porzucenia posady nauczyciela w 1840 r. i zwrócenia się ku pełnoetatowemu dziennikarstwu.
Prince Smith nie tylko opowiedział się ogólnie za wolnym rynkiem, ale także przyjął energiczną i konsekwentną postawę antywojenną i antymilitarną, co doprowadziło go do opowiedzenia się za likwidacją bastionu pruskiego państwa, stałej armii i zastąpieniem jej znacznie tańszą i społecznie kontrolowaną milicją obywatelską.
W 1843 roku Prince Smith rozpoczął trwającą całe życie krucjatę o wolność handlu, umieszczając ją w historycznym i socjologicznym kontekście, przypominającym pisma Comte'a i Dunoyera. Co więcej, Prince Smith dał jasno do zrozumienia, że „wolny handel” oznacza dla niego nie tylko brak barier w handlu międzynarodowym, ale także absolutny wolny rynek wewnętrzny, a państwo powinno być ograniczone tylko do ochrony policyjnej[11].
W 1846 r. Prince Smith, do którego dołączyło kilku współpracowników, wysłał przemówienie do Roberta Peela, w którym pogratulował brytyjskiemu premierowi wybitnych osiągnięć w zniesieniu ustaw zbożowych. Wdzięczna i wzniosła odpowiedź Peela wywołała sensację w Prusach, a Prince Smith został zainspirowany odpowiedzią do założenia w grudniu tego roku Deutscher Freihandelsverein (Niemieckiego Związku Wolnego Handlu)[12]. Związek, składający się z liderów biznesu i uczonych, zorganizował swoje pierwsze spotkanie w marcu następnego roku w sali berlińskiej giełdy. Zdecydowaną większość z 200 uczestników stanowili biznesmeni.
Przez resztę życia John Prince Smith przewodził w Niemczech w agitacji na rzecz wolnych rynków i wolnego handlu. W 1860 roku założył Volkswirtschaftliche Gesellschaf (Stowarzyszenie Ekonomiczne) jako następca Związku Wolnego Handlu. Jego dom w Berlinie (ożenił się z córką bogatego berlińskiego bankiera) stał się salonem liberalnych polityków pruskich, z których część utworzyła Fortschrittspartei (Partię Postępu). W 1858 roku Prince Smith przyczynił się do założenia dorocznego kongresu niemieckich ekonomistów, który poświęcony był leseferyzmowi aż do jego ostatniego zjazdu w 1885 roku. Na kongresie Prince Smith wygłaszał referaty atakujące prawa lichwiarskie, krytykujące patenty i potępiające niewymienialne papierowe pieniądze. W 1863 roku Prince Smith pomógł założyć i współredagować Kwartalnik Ekonomii, Polityki i Historii Kultury (Vierteljahrschrift fur Volkwirtschaft, Politik, und Kulturgeschichte) wraz z ultra-indywidualistą Juliusem Faucherem (1820-78), najbliższym współpracownikiem Prince'a Smitha. Kwartalnik stał się wkrótce „głównym teoretycznym organem klasycznego liberalizmu w Niemczech”[13] i istniał przez 30 lat. Biegle władający językiem francuskim Prince Smith współpracował z francuskim Journal des Économistes, a także pomagał organizować i pisać do niego Podręczny Słownik Ekonomii (Handwörterbuch der Volkswirtschaftslehre, 1866), wzorowany na francuskim leseferycznym Dictionnaire d'Economie Politique.
W latach 70. i 80. XIX wieku poglądy leseferystyczne w Prusach i Niemczech zostały szybko wyparte przez dominację niemieckiej szkoły historycznej, etatyzm i „socjalizm z katedry”. Tej radykalnej zmianie znacznie sprzyjał polityczny triumf Bismarcka i pruskiego militaryzmu nad klasycznym liberalizmem oraz zjednoczenie większej części narodu niemieckiego pod pruską dominacją „krwi i żelaza”.
Punktem kulminacyjnym europejskiego ruchu wolnego handlu był słynny międzynarodowy kongres ekonomistów[14], zorganizowany przez belgijskie stowarzyszenie wolnego handlu w Brukseli w dniach 16-18 września 1847 roku. Zainspirowany zwycięstwem Anti-Corn Law League i wolnohandlowym ruchem Bastiata oraz triumfalnym 14-miesięcznym tournée Cobdena po Europie w latach 1846-47, kongres spotkał się, aby rozstrzygnąć kwestię wolnego handlu. Kongres, któremu przewodniczył Belg Charles de Brouckère, składał się ze 170 delegatów z 12 krajów i obejmował publicystów, producentów, rolników, kupców i mężów stanu, a także ekonomistów. Podczas gdy Bastiat nie mógł w nim uczestniczyć, de Brouckere w swoim przemówieniu inauguracyjnym określił Bastiata mianem „gorliwego apostoła naszych doktryn”. Szczególnie aktywna na kongresie była delegacja francuska, zwłaszcza Ludwik Wołowski, Charles Dunoyer, Jerome-Adolphe Blanqui i Joseph Garnier; aktywny był także John Prince Smith, szef pruskiej delegacji. Innymi ważnymi uczestnikami byli pułkownik Thomas Perronet Thompson z angielskiego parlamentu oraz James Wilson, redaktor The Economist.
Choć na kongresie przemawiał mały kontyngent protekcjonistów, to jednak zostali oni zalani przez zwolenników wolnego handlu, którzy uchwalili głośną deklarację o wolności handlu. Niestety, plany kolejnych spotkań kongresu zostały rozbite przez rewolucję 1848 roku, która przyniosła poważny cios dla ruchu na rzecz wolności gospodarczej w Europie, z której dochodzenie do siebie zajęło kilka lat. Po krótkiej złotej jesieni w latach sześćdziesiątych XIX wieku, ruch leseferystyczny na rzecz wolnych rynków, wolnego handlu i pokoju międzynarodowego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku tragicznie uległ Europie protekcjonizmu, militaryzmu, państw opiekuńczych, przymusowych karteli i zwalczających się międzynarodowych bloków sił. Ekonomia nacjonalistyczna i etatystyczna, przemysłowy nawrót merkantylizmu handlowego zaczęły dominować w Europie.
[1] Dziennik wydawany przez Stowarzyszenie Wolnego Handlu, założone przez Bastiata w 1816 roku w Paryżu — przyp tłum.
[2] Dean Russell, Frederic Bastiat: Ideas and Influence (Irvington-on-Hudson: Foundation for Economic Education, 1965), s. 90.
[3] Tak więc Piero Barucci pisze, że teoria wartości Ferrary
[…] miała być krytyczną odpowiedzią na laborystyczną teorię wartości Ricardo, w której Ferrara nie widział żadnego elementu subiektywności. Swoim kosztem reprodukcji zamierzał opracować teorię wartości, która uwzględniałaby zarówno element kosztu, jak i element użyteczności dóbr. W ten sposób wartość dobra byłaby porównaniem użyteczności przypisywanej przez podmiot samemu dobru z kosztem, jaki według niego musiałby ponieść, aby je odtworzyć. W istocie, teoria ta podkreślała fakt użyteczności dóbr.
Piero Barucci, „The Spread of Marginalism in Italy, 1871-1890”, [w:] R.D.C. Black, A.W. Coats, C.D.W. Goodwin (red), The Marginal Revolution in Economics: Interpretation and Evaluation (Durham, NC: Duke University Press, 1973), s. 260. Zob. także ważny artykuł Joseph T. Salerno, „The Neglect of the French Liberal School in Anglo-American Economics: A Critique of Received Explanations”, The Review of Austrian Economics, 2
(1988), przypis 4, s. 121, oraz zob. ibid, s. 144, przypis 10. Zob. F. Caffe, „Ferrara, Francesco”, The New Palgrave: Dictionary of Economics (London: Macmillan, 1987), s. 302.
[4] J.A. Schumpeter, History of Economic Analysis (New York: Oxford University Press, 1954), s. 1081.
[5] Zob. Barncci, op. cit., przypis 9, s. 264. Achille Loria, czołowy włoski socjalista i historycysta tego okresu, zauważył, że Ferrara i jego szkoła wychwalały Bastiata, uważały Ricardo i Johna Stuarta Milla za niebezpiecznych i sofistycznych teoretyków i brzydziły się ekonomistami niemieckimi jako „zwolennikami interwencjonizmu i socjalizmu”. Choć Loria był zagorzałym przeciwnikiem wszystkiego, co reprezentował Ferrara, był na tyle spostrzegawczy — i życzliwy — że określił Ferrarę jako „największego włoskiego ekonomistę XIX wieku” i „bez wątpienia największego geniusza, którym szczyci się nauka ekonomiczna naszego kraju” (Salerno, op. cit., przypis 4, s. 144. Zob. także ibid., s. 121-2).
[6] Później przemianowane na Nationalekonomiska Föreningen (Narodowe Stowarzyszenie Ekonomiczne) — przyp. tłum.
[7] Carl Bastiat Hamilton (1865-1926), baron, polityk i major-generał armii szwedzkiej — przyp. tłum.
[8] Wiadomo, że w Norwegii popularny traktat o ekonomii został zainspirowany przez Bastiata. (H. Lehmann, Velstandslaere, 1874.) O szwedzkim Stowarzyszeniu Ekonomicznym, zob. Eli F. Heckscher, „A Summary of Economic Thought in Sweden, 1875-1950”, The Scandinavian Economic History Review, (1953), s. 105-25.
[9] Russell, op. cit., note 3, s. 91.
[10] Być może znamienne jest, że jego ojciec, John Prince Smith, Senior, napisał traktaty opowiadające się za prawem naturalnym i wolnym handlem, na przykład, „Elements of the Science of Money” (1813). Zob. Donald G. Rohr, The Origins of Social Liberalism in Germany (Chicago: University of Chicago Press, 1963), s. 85.
[11] „Prince Smith używał terminu «wolny handel» w szerokim znaczeniu, tak jak w jego twierdzeniu […] że «państwu wolny handel nie przypisuje żadnego innego zadania niż to: produkcja bezpieczeństwa»”. Ralph Raico, „John Prince Smith and the German Free Trade Movement”, [w:] W. Block and L. Rockwell (red.), Man, Economy, and Liberty: Essays in Honor of Murray N. Rothbard (Auburn, Ala.: The Ludwig von Mises Institute, 1988), s. 349.
[12] Zob. W.O. Henderson, „Prince Smith and Free Trade in Germany”, Economic History Review, 2nd ser., 2 (1950), s. 297, Por. W.O. Henderson, Britain and Industrial Europe, 1750-1870 (Liverpool, 1954).
[13] Raico, op. cit., przypis 15, s. 346. O indywidualistycznym (niemal) anarchizmie Juliusa Fauchera, zob. Andrew R. Carlson, Anarchism in Germany, Vol. I: The Early Movement (Metuchen, NJ: The Scarecrow Press, 1972), s. 65-6.
[14] Przyp. tłum: Karol Marks zapisał się jako mówca na ów kongres, ale zanim dobiegła jego kolej, kongres się skończył. Wygłosił więc swoje przemówienie dla Stowarzyszenia Demokratycznego w Brukseli, w którym opowiedział się za wolnym handlem (jako mniejszym złem):
System protekcjonistyczny był sztucznym środkiem wytwarzania wytwórców, wywłaszczania niezależnych robotników, kapitalizowania narodowych środków produkcji i utrzymania oraz przymusowego skrócenia przejścia od średniowiecznego do nowoczesnego sposobu produkcji. (Karol Marks, On the Question of Free Trade, 1888).
Towarzyszył mu Fryderyk Engels, który napisał dla angielskiej gazety The Northern Star
(krytyczny) reportaż, z którego można dowiedzieć się, że na kongresie obecni byli m.in.: Dr [John] Bowring, Pułkownik [Thomas Perronet] Thompson, Pan [William] Ewart, Pan [William] Brown, Pan James Wilson, Pan [Ludwik/Louis] Wolowski, Pan [Jerome-Adolphe] Blanqui, Pan Horace Say, Pan [Charrles] Dunoyer, Pan Ramon de la Sagra, Pan M'Adam (poseł z Belfastu, prawdopodobnie William Macadam), Pan [Jan] Ackersdijk, Pan Van de Casteele, Pan [Carl Wilhelm ] Asher, Pan [Cornelis Jacob Arnold] den Tex, książę [Eugène] d'Harcourt (Frederick Engels, „The Free Trade Congress at Brussels", The Northern Star, No. 520, October 9, 1847).
