Autor: Eugen-Maria Schulak, Herbert Unterköfler
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Jakub Konończuk
Wersja PDF
Fragment książki The Austrian School of Economics: A History of Its Ideas, Ambassadors, and Institutions, Mises Institute 2011
Przodkowie Josepha Schumpetera, morawscy producenci ubrań z Trieschu (obecnie Třešť w Czechach), byli z pochodzenia Niemcami oraz katolikami. Znani byli ze swojej działalności dobroczynnej. Joseph Alois urodził się w 1883 roku. Po przedwczesnej śmierci swojego ojca jego matka przeniosła się do Grazu, gdzie w 1893 roku poślubiła 32 lata starszego od niej marszałka polnego Sigismunda von Kélera, po czym przenieśli się do Wiednia. Znaczące koneksje Kélera umożliwiły „Joschiemu” uczęszczać do Theresianum, szkoły średniej przeznaczonej przede wszystkim dla arystokracji. Odegrała ona znaczącą rolę w kształtowaniu się jego charakteru. Długoletni przyjaciel oraz rówieśnik Schumpetera opisał go w następujący sposób: Wydawał się nie brać niczego na poważnie. Kształcił się w Theresianum, gdzie uczniowie byli uczeni trzymania się reguł… Powinno się znać programy wszystkich partii i ideologii, ale nie należeć do żadnej partii oraz nie wierzyć w niczyją opinię. (Swedberg 1991, s. 12)[1].
Po ukończeniu świetnymi wynikami szkoły średniej, Schumpeter zaczął studiować prawo. Jego uwaga przeniosła się jednak na ekonomię, a to za sprawą uczniów Mengera: Friedricha von Wiesera, Eugena von Böhm-Bawerka i Eugena von Philippovicha. Rówieśnicy pamiętają, że podczas seminariów Schumpeter „przyciągał uwagę swoim chłodnym, naukowym dystansem” oraz „figlarną manierę, z jaką brał udział w dyskusjach” (tamże., s. 15). Następnie uczęszczał na London School of Economics oraz Oxford i Cambridge. Wzbogacił swoje „austriackie” wykształcenie angielskim, co było wówczas dosyć rzadkie (por. Seifert 1993, pp. 6–7). W wieku 24 lat, ten „gustowny młody mężczyzna”, przed którym drzwi angielskiego społeczeństwa stały otworem, poślubił olśniewająco piękną Gladys R. Seaver, córkę wysokiego dygnitarza kościoła anglikańskiego. Małżeństwo okazało się pomyłką. Zaledwie parę miesięcy po ślubie małżonkowie zaczęli żyć osobno (Swedberg 1991, s. 15).
Po zatrudnieniu we włoskim urzędzie w 1907 r. wyjechał do Egiptu. Swoją pierwszą monografię Das Wesen und der Hauptinhalt der theoretischen Nationalökonomie (1908) pisał wieczorami po pracy. Za swój wyważony wkład w Methodenstreit oraz promowanie metodologicznego indywidualizmu w tym samym roku uzyskał habilitację. W 1909 roku objął tymczasową profesurę w Czernowitz (obecnie na Ukrainie). W 1911 roku, w wieku 28 lat, został mianowany profesorem ekonomii politycznej na uniwersytecie w Grazu. Był najmłodszym profesorem w imperium. W tym samym roku opublikował Teorię rozwoju gospodarczego (1912) (jej publikację przeniesiono na następny rok, stąd podaje się datę 1912). Praca ta szybko zyskała rozgłos, stając się później pozycją klasyczną. Tuż przed wybuchem I wojny światowej za sugestią Maxa Webbera (1844 – 1919) Schumpeter opisał w pracy Epochen der Dogmen- und Methodengeschichte (1914) zjawiska ekonomiczne przy pomocy innych nauk społecznych. Schumpeter przyjął gościnną profesurę Columbia University w Nowym Jorku oraz wygłosił siedemnaście wykładów na innych amerykańskich uczelniach. Po powrocie z Ameryki został natychmiast wybrany dziekanem wydziału prawa w Grazu.
Schumpeter uważał siebie przede wszystkim za naukowca. Wielokrotnie podkreślał, że chce powstrzymać się od wydawania politycznych osądów, zaś w obszarze polityki gospodarczej jest skłonny służyć pomocą jedynie, gdy rozważane są zagadnienia na poziomie teoretycznym. Niemniej jednak zajmował polityczne stanowiska i funkcje. Ponieważ bał się gospodarczego zdominowania Austro-Węgier przez Niemcy podczas I wojny światowej, w kilku swoich memorandach sprzeciwiał się planowanej unii celnej z Rzeszą Niemiecką (por. Swedberg 1991, s. 48–54). Zaraz po wojnie dołączył do niemieckiej Sozialisierungskommission (komisji do spraw uspołeczniania), nagabywany przez swoich przyjaciół sympatyzujących z marksizmem. Ku zaskoczeniu wszystkich, Schupeter nawoływał do zupełnej i natychmiastowej nacjonalizacji kopalni węgla. Wiedeński pisarz, krytyk kulturalny oraz dziennikarz Karl Kraus (1874-1936) drwił z Schumpetera określając go co do poglądów jako „profesora z wymiany” i dodając z jadowitą ironią, że „wymienia on swoje poglądy częściej, niż wymaga tego postęp jego kariery” (tamże., s. 60).
W 1919 roku Schumpeter został mianowany ministrem finansów w socjalistycznym rządzie, jednakże po siedmiu miesiącach musiał zrezygnować: jego propozycja budżetu została w całości odrzucona, a on sam został oskarżony o utrudnianie wdrażania planów nacjonalizacji, a tym samym, działanie przeciwko polityce rządu (por. März 1986b, s. 189). Jeśli chodzi o gospodarczą niezależność młodej republiki, to Schumpeter wypowiadał się o niej z optymizmem przy każdej nadarzającej się okazji. W przeciwieństwie do niego, Otto Bauer, minister spraw zagranicznych, stawiał za cel unifikację z Niemcami, co uzasadniał wymogami realiów gospodarczych. Podczas negocjacji pokojowych w Saint-Germain, kanclerz Karl Renner również podkreślał gospodarczą niewydolność mocno skurczonej po wojnie Austrii (por. McCraw 2007, s. 100–101; Schäfer 2008, s. 254). Pozwalając sobie na ekstrawaganckie przejażdżki konne – opłacane z jego politycznej pensji, podczas gdy Wiedeńczycy głodowali – oraz pojawiając się publicznie w towarzystwie prostytutek, polityczna reputacja Schumpetera została wkrótce skutecznie zniszczona. Kilka miesięcy później został mianowany prezesem wiedeńskiego Biedermann-Bank. Bank zbankrutował po trzech latach. Schumpeter został oddalony w niesławie z ogromnymi długami. Znalazł się wtedy w najtrudniejszym punkcie swojego życia „bez kapitału, ze zszarganą reputacją jako biznesmen oraz bez politycznej renomy” (Schäfer 2008, s. 101).
W 1925 roku w Bonn Schumpeter otrzymał propozycję, którą natychmiast przyjął. Jego tymczasowa profesura ekonomii politycznej od początku wzbudzała sensację. „Po raz pierwszy [od lat] teoria zaczęła być wykładana na niemieckim uniwersytecie” (tamże., s. 103). Bonn stało się miejscem spotkań ekonomistów z całego świata. Co więcej, jego wykłady z zakresu finansów, teorii monetarnych, historii myśli ekonomicznej i socjologii były określane jako ekstrawaganckie i niekonwencjonalne. Jak wspomina jeden z jego studentów, Schumpeter „był bardzo rozluźniony, kiedy zaczynał swój wykład, zawsze bez notatek… Miał jasny, wiedeński sposób mówienia, lekko figlarny, choć wyważony i wyrozumiały; nie nadużywał gestów, kiedy przemawiał. Zazwyczaj lekko opierał się na pulpicie, jedną rękę trzymając w kieszeni. Miał spokojne, stanowcze ruchy rąk, jego pismo było staranne, litery przykuwały uwagę (tamże., s. 105). Po latach Schumpeter uznał napisany w tym okresie esej Die sozialen Klassen im ethnisch homogenen Milieu (1927) za swoje najważniejsze dzieło.
Będąc w Bonn, Schumpeter musiał zmagać się również z przeciwnościami losu. W 1926 roku odeszła jego matka Johanna. Miesiąc później umarł jego nowonarodzony syn, a później zmarła także Annie, jego druga żona, matka noworodka, która nie przeżyła gorączki poporodowej. Córka dozorców kamienicy rodziców Schumpetera, Annie, zakochała się w „Schumim” w wieku zaledwie 17 lat. Przenieśli się do wielkiej willi w Bonn zaraz po ślubie w 1925 roku i urządzali tam wiele wystawnych przyjęć. Doświadczony przez los, Schumpeter był załamany. Każdy kto go znał, zauważył drastyczną zamianę w jego osobowości. Przez lata trzymał nietknięte ubrania Annie, codziennie odwiedzał cmentarz i wytworzył w sobie quasi-religijny kult wokół jej śmierci.
W roku 1932 Schumpeter porzucił nauczanie w Niemczech na rzecz uniwersytetu w Harvardzie. Tak samo jak w Bonn, potrafił zebrać wokół siebie znakomitą grupkę entuzjastycznych studentów, między innymi późniejszych laureatów nagrody Nobla, Paula A. Samuelsona (1915-2009), Wasilija Leontiefa (1905-1999) czy Jamesa Tobina (1918-2002); austriaków Gottfireda Haberlera i Fritza Machlupa; jak również socjalistów takich jak Oskar Lange (1904-1965) Paul Sweezy (1910-2004) oraz Richard M. Goodwin (1913-1996) (por. Seifert 1993, s. 11). Miał znaczący wkład w „złotą erę ekonomii”. Jego prace nad teorią przedsiębiorczości i kapitalizmu sprawiły, że stał się najbardziej rozpoznawalnym ekonomistą w Stanach Zjednoczonych. W 1947 roku został pierwszym cudzoziemcem wybranym na prezesa renomowanego American Economic Association; rok później objął nawet stanowisko przewodniczącego International Economic Association, które zrzeszało wówczas 5300 członków z całego świata (por. McCraw 2007, s. 409–410, 421). Spośród swoich ambitnych planów, które skłoniły go do wyjazdu do USA, Schumpeterowi udało się między innymi rozpocząć prace nad trzema wielkimi działami Cykle koniunkturalne (1939), Kapitalizm, socjalizm, demokracja (1942), Historia analizy ekonomicznej (1954). Ostatnie z nich pozostało nieukończone i zostało opublikowane pośmiertnie przez ekonomistkę Elisabeth Boody, jego trzecią żonę.
Mówi się, że Schumpeter miał w życiu trzy cele: zostać najlepszym ekonomistą na świecie, najlepszym jeźdźcem w Austrii i najlepszym kochankiem w Wiedniu (por. Swedberg 1991, s. 76). W latach 30. stało się dla niego jasne, że te cele pozostaną prawdopodobnie poza jego zasięgiem, przynajmniej w dziedzinie ekonomii. Wraz z ukazaniem się Treatise on Money (1930), Brytyjczyk John Maynard Keynes pogrążył ambitnego i egotycznego Schumpetera, swojego rywala, w głęboki kryzys twórczy. Schumpeter napisał wtedy tekst na temat polityki monetarnej i przygotowywał się do jego opublikowania (por. Swedberg 1991, s. 111). Schumpeter nie mógł znieść podniecenia swoich studentów, gdy ci dyskutowali o ostatniej pracy Keynesa. Pomimo iż Schumpeter zawsze potrafił przyciągać rówieśników, studentów i publikę swoim wykształceniem językowym, zdolnościami oratorskimi i niezwykłą giętkością intelektualną, nigdy nie udało mu się zbudować stałej grupy oddanych studentów. Krytyczny wobec siebie, zarzucał sobie brak „zdolności przywódczych” i „siły przekonywania”. W swoim dzienniku zanotował „Nie ma takiej rzeczy, której nie chciałbym zmienić. Relatywizm płynie w moich żyłach. To dlatego na dłuższą metę nie mogę wygrać (por. Schäfer 2008, s. 107, 195).
W kwestii polityki Schumpeter wyjawił swoją najmroczniejszą stronę podczas II wojny światowej. Cały czas wypowiadał się przeciwko Słowianom i Żydom, sympatyzował z Adolfem Hitlerem. W tym samym czasie zaoferował jednak pomoc wielu uciekinierom przybywającym do Stanów Zjednoczonych. Po 1945 roku mówił o „zwycięstwie Żydów” i kwestionował procesy norymberskie (por. Piper 1996, s. 101). Schumpeter, niespokojny i nadmiernie ambitny, zawsze szukający stabilizacji, często przytłoczony rozpaczą, depresją oraz przeczuciem czyhającej śmierci, napisał kilkukrotnie w swoim dzienniku, że uważa swoje życie z porażkę i nie życzy sobie niczego innego jak tylko spokojnej śmierci (por. Schäfer 2008, s. 186, 195, 218). Gdy zmarł prezydent Franklin Roosevelt (1882-1945), Schumpeter, nieszczęśliwy przez całe życie, napisał „Szczęśliwy człowiek: umarł w pełni władzy” (por. McCraw 2007, s. 488). Sam Schumpeter odszedł w 1950 roku we śnie w wyniku wylewu krwi do mózgu w Windy Hill, swoim domku letnim w Taconic, w stanie Connecticut.
[1] Szczegóły przypisów bibliograficznych w tekście oryginalnym książki: https://mises.org/library/austrian-school-economics-history-its-ideas-ambassadors-and-institutions
