Autor: Murray N. Rothbard
Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Tomasz Kłosiński
Wersja PDF
Tekst stanowi fragment rozdziału 14 książki Murraya Rothbarda An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, tom 2.
Podbój brytyjskiej ekonomii przez Johna Stuarta Milla traktatem The Principles of Political Economy z 1848 r. zdołał wywrzeć na nią zły wpływ przez co najmniej ćwierć wieku. Rzeczywiście, pod pewnymi względami subiektywistyczna (lub, w swojej strywializowanej nazwie, „marginalistyczna”) rewolucja przeciwko Millowi, prowadzona nieskutecznie przez Jevonsa w latach 70. XIX wieku, nigdy tak naprawdę nie miała miejsca w Wielkiej Brytanii. Ciężko było swobodnie oddychać w tej Millowskiej intelektualnej duchocie, mętnie i niespójne nawiązującej do teorii laborystycznej — a w najlepszym razie do teorii opartej na kosztach produkcji; do metodologii pozytywizmu, złagodzonej przez zagmatwaną indukcyjność; do indywidualizmu, zaciemnionego przez organicyzm; do niepewnej preferencji wobec wolnego rynku, która jednak padała pod każdym przeciwnym argumentem, zwłaszcza o rzekomej zdolności związków zawodowych do uzyskiwania powszechnych podwyżek płac i rzekomej wyższości moralnej socjalizmu. W skrócie, politycznie Mill został sprytnie ustawiony jako patron zarówno doktryny leseferyzmu, jak i praktycznie wszystkich ataków na nią — krótko mówiąc, stał się filozofem brytyjskiego status quo, jakie istniało lub mogło zaistnieć. W tym samym czasie dla współczesnego „liberalnego” intelektualisty Mill stał się ulubionym chochołowym mistrzem laissez-faire, gotowym na najbardziej szkodliwe ustępstwa wobec swoich przeciwników. W ten sposób nowoczesny liberalny intelektualista może zabrzmieć triumfalną nutą: „Ale nawet Mill przyznaje...” i w ten sposób spodziewa się zwycięstwa przez samo powołanie się na autorytet.
W sprawach monetarnych i bankowych Mill był faktycznie guru dokładnie tego status quo, jakie narzuciła ustawa Peela z 1844 roku i które obowiązywało aż do I wojny światowej: to znaczy szerokiego zaangażowania na rzecz twardego pieniądza w postaci standardu złota, ale zręcznie i z gruntownie zepsutego przez monopolistyczną kontrolę Banku Anglii nad bankowym systemem rezerw cząstkowych, który mógł łatwo wywoływać inflację pieniądza i kredytu w tym rzekomo solidnym systemie.
Chociaż spośród wszystkich krajów brytyjska ekonomia w XIX wieku (aż do II wojny światowej) zdołała zdobyć największy prestiż, to nie była w stanie sprawować całkowitej hegemonii nad tą profesją za granicą. Zwłaszcza we Francji spuścizna J.B. Saya doprowadziła, i była to dramatyczna różnica, do tradycji ekonomicznej opartej na subiektywnej użyteczności i konsekwentnym leseferyzmie, która zdołała utrzymać dominującą pozycję nad ekonomią francuską przez blisko sto lat. Widzieliśmy, że francuska ekonomia leseferystyczna powstała w okresie Restauracji po 1815 r. z inicjatywy genialnej grupy młodych ekonomistów i teoretyków społecznych zainspirowanych przez J.B. Saya, na czele z Charlesem Dunoyerem i zięciem Saya Charlesem Comte.
Chociaż Comte zmarł w średnim wieku, Dunoyer żył wystarczająco długo, aby napisać swoje trzytomowe magnum opus, De la Liberté du travail (O wolności pracy, 1845), i przewodniczyć założeniu w 1842 roku wiodącego Société d'économie politique (Stowarzyszenie ekonomii politycznej), które spotykało się co miesiąc przez dziesięciolecia, a także założyć jego dziennik naukowy, Journal des Économistes, Od tego czasu, aż do I wojny światowej, godna podziwu i produktywna kadra ekonomistów obsadzała główne francuskie stanowiska akademickie, redagowała i pisała dla wielu czasopism naukowych, tworzyła stowarzyszenia i konferencje, pisała i wykładała niestrudzenie w imię harmonii interesów i ogólnego dobrobytu poprzez wolne rynki, wolny handel, laissez-faire. Godne uwagi jest to, że co najmniej trzy pokolenia ekonomistów francuskich kształciły się, kontynuowały i rozwijały tę tradycję leseferyzmu. Pomimo kolejnych generacji zmieniających się mód i ogromnych pokus ze strony etatyzmu i specjalnych przywilejów, ekonomiści francuscy przez prawie sto lat obstawali przy swoim i pozostali nieugiętymi mistrzami leseferyzmu oraz wrogami interwencji państwa i specjalnych przywilejów.
W tym miejscu możemy zwrócić szczególną uwagę na ludzi, którzy współpracowali nad pierwszą encyklopedią ekonomii, doskonałym dwutomowym dziełem, Dictionnaire d'économie politique (Paryż: Guillaumin, 1852-53), współredagowanym i wydanym przez Gilberta Guillaumina (1801-64), niestrudzonego wydawcę niezliczonych francuskich dzieł ekonomicznych i leseferystycznych w XIX wieku. Współredaktor Charles Coquelin (1805-52), który sam był jednym z głównych autorów słownika, zmarł niestety na krótko przed publikacją. Słownik doczekał się czterech nakładów. Innym wiodącym autorem słownika i sekretarzem założycielskim Société d’économie politique był Joseph Garnier (Clement Joseph Garnier, 1813-81), przez kilka lat redaktor naczelny Journal des Économistes, autor kilku bardzo udanych podręczników ekonomicznych, m.in: Éléments de l'économie politique (1845 — wiele wydań), oraz Éléments de finances (1858 — wiele wydań).
Francuscy leseferyści byli pionierami, nie tylko encyklopedii ekonomicznych, ale także badań nad historią tej dyscypliny. Pierwszą historią myśli ekonomicznej była Histoire de l'économie politique en Europe (1837)[1], autorstwa Jerome’a-Adolphe’a Blanquiego (1798-1854), który kształcił się w dziedzinie ekonomii politycznej pod kierunkiem Saya i zastąpił go jako profesor (na uczelni Conservatoire national des arts et métiers — przyp tłum.). Blanqui był również przez wiele lat redaktorem naczelnym Journal des Économistes. Joseph Garnier był uczniem Blanquiego. Blanqui z kolei był zięciem Michela Chevaliera (1806-79). W młodości inżynier i socjalista saint-simonowski, Chevalier stał się liberałem leseferystycznym, a następnie został profesorem ekonomii politycznej w Collège de France i wydał trzytomowe Cours d’Économie Politique (1842-50). Chevalier był również mężem stanu, negocjując w 1860 r. słynny traktat o wolnym handlu z Anglią (która była reprezentowana przez wielkiego Richarda Cobdena); traktatu, który był szczytem osiągnięć ruchu na rzecz wolnego handlu i wolnego rynku w dziewiętnastowiecznej Europie. Innym wybitnym studentem Chevaliera był Henri (Joseph Leon) Baudrillart (1821-92), który uczył ekonomii politycznej w Collège de France, i którego Manuel d'économie politique został wydany w 1857 r. i był wielokrotnie wznawiany.
Innym wybitnym ekonomistą był Polak Ludwik Wołowski (Louis Wolowski) (1810-76), szwagier Michela Chevaliera. Urodzony w Warszawie, w 1834 roku wyemigrował do Francji, gdzie założył i redagował przez wiele lat Revue de législation et de jurisprudence. Posiadając jeden doktorat z nauk prawnych i drugi w dziedzinie ekonomii politycznej, Wołowski był bankierem, mężem stanu i profesorem oraz przez wiele lat był związany z Journal des Économistes. Siostrzeniec Wołowskiego, (Pierre) Émile Levasseur (1828-1911), został wybitnym historykiem ekonomii i następcą Baudrillarta w Collège de France. Levasseur opublikował słynną pracę pt. Histoire des classes ouvrières en France (Historia klas robotniczych we Francji, 1859), a w 1867 r. wydał Précis d'économie politique, która ukazała się w wielu wydaniach. Należy zauważyć, że Wołowski i Levasseur napisali błyskotliwy wspólny artykuł w obronie prawa własności, pt. „Property” (Własność)[2], do trzytomowej Cyclopedia of Political Science Johna Josepha Lalora, wydanej w Stanach Zjednoczonych w 1884 roku.
Godnym następcą Jerome’a-Adolphe’a Blanqui’ego jako historyka myśli ekonomicznej we francuskiej szkole laissez-faire był Maurice Block (1816-1901). Urodził się w Berlinie, ale wyemigrował do Francji. Block pracował w departamencie statystycznym ministerstwa rolnictwa, przemysłu i handlu. Przed 40. rokiem życia Block był pełnoetatowym redaktorem i pisarzem w dziedzinie ekonomii. Przez 44 lata, od 1856 roku praktycznie do śmierci, Block był redaktorem Annuaire de l'économie politique et de la statistique (Rocznika ekonomii politycznej i statystyki), a także redaktorem Dictionnaire général de la politique (od 1862 roku i lat późniejszych), oraz Dictionnaire de l'administration française (1855 i lata późniejsze), a także napisał kilka ważnych książek na temat teorii statystyki, socjalizmu, francuskich finansów publicznych oraz Petit manuel d'économie politique, wydany w 1873 roku i wielokrotnie wznawiany. Erudyta i niestrudzony uczony, Maurice Block, przez ponad 40 lat pracował jako recenzent wszystkich dzieł ekonomicznych w Europie dla Journal des Économistes, zamykając swoją karierę wielką dwutomową historią myśli ekonomicznej, Les progrès de la science économique depuis Adam Smith (1890). W „Le Progres” Block chwalił nową austriacką szkołę i potępiał historycyzm i sprzeciw wobec praw ekonomicznych niemieckiej szkoły historycznej.
Trzy pokolenia Sayów odegrały również znaczącą rolę we francuskim ruchu ekonomii leseferystycznej. Jedyny syn Jean-Baptiste'a, Horace Émile Say (1794-1860), był przez pewien czas kupcem w Stanach Zjednoczonych, a zwłaszcza w Brazylii, i służył jako sędzia handlowy[3] oraz członek rady stanu w okresie II Republiki, w latach 1859-61. Horace Say napisał książkę na temat historii stosunków handlowych między Francją a Brazylią[4]. Syn Horacego, (Jean-Baptiste) Léon Say (1826-96), stał się wybitnym mężem stanu oddanym zasadom wolnego handlu i laissez-faire. Léon Say napisał wiele artykułów dla Journal des Économistes, był właścicielem leseferystycznego Journal des débats, a w latach 1872-1879 i 1882 był ministrem finansów. W 1882 r. był również przewodniczącym Senatu Francji. Léon Say zawarł wstępny traktat o wolnym handlu z Anglią w 1880 r. i skutecznie przeciwstawił się wprowadzeniu podatku dochodowego.
Jednym z ostatnich płomiennych i bezkompromisowych zwolenników wolnego rynku i antyinterwencjonizmu szkoły francuskiej był Yves Guyot (1843-1928), płodny pisarz, który pełnił również funkcję radnego miejskiego w Paryżu (1876-85) i ministra robót publicznych (1889-92). Guyot zastąpił sędziwego Gustave'a de Molinari po tym, jak w 1909 r. ustąpił z funkcji redaktora naczelnego Journal des Économistes.
Tak dominująca była szkoła leseferystyczna we Francji w XIX wieku, że jej nauczanie przeniknęło do kultury popularnej. Popularni pisarze, dziennikarze i powieściopisarze mówili o harmonii interesów, o wzajemnych korzyściach i ogólnym dobrobycie, jaki przynosi wolny rynek. Tym samym nigdy nie napisano bardziej klarownego i inspirującego ekonomicznego elementarza i peanu dla wolnego rynku niż wykłady dla francuskich robotników zawarte w ABC du travailleur (ABC robotnika), podręczniku napisanym przez popularnego powieściopisarza Edmonda About (1828-85)[5].
Istotnie, sama jasność i popularność francuskich pisarzy została obrócona przeciwko nim przez brytyjskich klasycznych ekonomistów, na ogół zagmatwanych i mętnych pisarzy, którzy obrócili tę elegancję stylu przeciwko Francuzom i potępili ich za powierzchowność myśli i badań. Tradycja ta została zdwojona przez współczesnych historyków, których silna wrogość do wniosków politycznych francuskich pisarzy wzmacnia ich ostentacyjne odrzucenie. W szczególności współcześni historycy niesprawiedliwie oceniają autorów francuskich jako zwykłych popularyzatorów, pozbawionych teoretycznej głębi.
[1] Wydanie 4 z 1860 r. zostało przetłumaczone na język angielski pt. History of Political Economy in Europe (1880).
[2] Uściślając, artykuł pt. Property został napisany przez Léona Fauchera, a tekst Wołowskiego i Levasseura został umieszczony jako ogromny przypis (praktycznie takiej samej długości, jak sam artykuł Fauchera); wynika to prawdopodobnie z pomyłki redakcyjnej Johna Lalora — przyp. tłum.
[3] We Francji sprawy handlowe rozstrzygane są przez Tribunal de commerce (sąd handlowy) — przyp. tłum.
[4] Histoire des relations commerciales entre la France et le Brésil, et considérations générales sur les monnaies, les changes, les banques et le commerce extérieur (1839) — przyp. tłum.
[5] Podręcznik Abouta miał wiele wydań. Zob. tłumaczenie na język angielski, pt. Handbook of Social Economy, lub the Workers' ABC (Londyn: Strahan & Co., 1872).
Źródło ilustracji: Adobe Stock
