Źródło: libertarianism.org
Tłumaczenie: Tomasz Kłosiński
Tekst pochodzi z The Encyclopedia of Libertarianism (2008)
Średniowieczna scholastyka obejmuje okres około siedmiu wieków, od 800 r. n.e. do 1500 r. n.e. W badaniach teologicznych i filozoficznych działalność w okresie od 1350 do 1500 r. znana jest jako późna scholastyka. W naukach społecznych późna scholastyka sięga końca XVII wieku.
Tomasz z Akwinu (1225-1274) był czołowym pisarzem scholastycznym. Jego wpływ był tak wielki, że niemal wszyscy późni scholastycy studiowali, cytowali i komentowali jego uwagi. Ich prace analizowały kwestie, które później odegrały istotną rolę w libertariańskiej filozofii politycznej i ekonomicznej. Francisco de Vitoria (ok. 1480-1546), często nazywany ojcem scholastyki latynoskiej, jest uważany za najwybitniejszą postać późnej scholastyki. Należał do zakonu dominikanów, studiował i wykładał na Sorbonie, gdzie pomógł zredagować jedno z wydań Sumy teologicznej Akwinaty i Sumy św. Antonina z Florencji (1389-1459). W latach 1522-1546 wykładał na Uniwersytecie w Salamance.
Z czysto libertariańskiej perspektywy, głównym wkładem późnych scholastyków jest skupienie się na każdym człowieku jako jednostce wyróżniającej się swoją wolnością; ich nacisk na znaczenie własności prywatnej dla pokojowego, produktywnego i etycznego porządku społecznego; oraz ich wnioski dotyczące doniosłości prawa do handlu, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Co więcej, scholastycy pisali wiele o znaczeniu solidnego pieniądza, zarówno w kontekście ochrony własności prywatnej, jak i rozwoju wymiany handlowej. Chociaż myśliciele ci skłonni byli odwoływać się do pojęcia „sprawiedliwej” ceny, ich analiza zwykle utożsamiała sprawiedliwą cenę z ceną rynkową wolną od oszustw, monopolu czy przymusu. Ponadto traktowali oni płace, zyski i dochód z dzierżawy jako odzwierciedlenie sprawiedliwości komutatywnej (na której opierały się umowy), a nie sprawiedliwości dystrybutywnej, która dotyczyła jedynie sprawiedliwego dostarczania i dystrybucji dóbr posiadanych wspólnie przez rodzinę lub ciało polityczne. Wreszcie, ich staranne rozróżnienie między prawnymi a moralnymi zobowiązaniami i karami było istotnym aspektem tego, co później przybrało postać teorii klasycznego liberalizmu.
Lord Acton napisał, że „większą część idei politycznych Miltona, Locke'a i Rousseau można znaleźć w ciężkiej łacinie jezuitów, którzy byli poddanymi Korony Hiszpańskiej, Lessiusa, Moliny, Mariany i Suáreza”. Jezuici wspomniani przez Lorda Actona zawdzięczali wiele ze swoich poglądów późnym scholastykom z innych zakonów, którzy pomogli zbudować fundamenty porządku politycznego opartego na zasadach libertariańskich. Wkład późnej scholastyki nie był ograniczony do jednej grupy religijnej, konkretnej szkoły czy narodu.
Autorzy scholastyczni z XIV-XVI wieku, w tym św. Bernardyn ze Sieny (franciszkanin); św. Antonin z Florencji, Francisco de Vitoria i Domingo de Soto (dominikanie); oraz Luis de Molina, Juan de Mariana i Francisco Suárez (jezuici), wszyscy przedstawili argumenty, które później posłużyły jako podstawa porządku rynkowego opartego na wolności i własności. Bede Jarrett, dominikański ksiądz i historyk myśli, napisał, że dla tych autorów,
Prawo własności było prawem absolutnym, którego żadne okoliczności nie mogły unieważnić. Nawet w przypadku konieczności, gdy indywidualna własność może zostać zgodnie z prawem zajęta lub skonfiskowana w celu zaspokojenia głodu innej osoby lub dla dobra wspólnego - prawo właściciela do własności pozostawało i trwało. Prawo to było nienaruszalne nawet wtedy, gdy korzystanie z niego musiało zostać ograniczone.
Święty Antonin, podobnie jak większość tych, którzy pisali po nim, pracował nad nadaniem filozofii moralnej i badaniom teologii moralnej poważnego znaczenia, traktując je jako nauki, które należy oprzeć na analizie natury ludzkiego działania. Gruntowne studium ludzkiego działania było punktem wyjścia późnoscholastycznej teologii moralnej. Myśl scholastyczna i późnoscholastyczna, oparta na prymacie jednostki, jest również istotna dla dzisiejszych debat na temat kwestii ekologicznych. Chociaż konflikty między człowiekiem a naturą rzadko były omawiane w ich traktatach, za każdym razem, gdy pojawiał się ten temat, ich podejście było podobne do tego stosowanego przez libertarian w XX i XXI wieku. Posługiwali się przykładem wspólnych pastwisk, aby udowodnić, że gdy własność jest wspólna, to jest nadużywana. Argumentowali, że własność prywatna jest wykorzystywana w sposób bardziej odpowiedzialny niż własność wspólna i że to jednostka, a nie „natura”, powinna stanowić centrum dyskusji wokół tych kwestii. Wszystko zostało stworzone przez Boga i w tym sensie wszystko jest „dobre”, ale istnieje porządek stworzenia, w którym jednostki mają władzę nad ziemią, morzami, a nawet gwiazdami.
Jeśli chodzi o kwestię handlu, kilku autorów uznało późnych scholastyków, a zwłaszcza Vitorię, za pierwszych myślicieli, którzy bronili prawa do wymiany handlowej ponad granicami. Warto zauważyć, że Samuel von Pufendorf (1632-1694), który jako protestant pod wieloma względami pełnił rolę pomostu między pismami późnych scholastyków a szkockim oświeceniem, krytykował Vitorię za stwierdzenie, że Prawo Narodów zezwala wszystkim ludziom na handel, nawet na obcych terytoriach.
Choć od Akwinaty po Oresme i Kopernika (który oprócz bycia astronomem był także doktorem prawa kanonicznego) wielu komentowało naturę i rolę pieniądza, nikt nie pisał lepiej i z większą konsekwencją niż Juan de Mariana. Traktat Mariany o pieniądzu i inflacji, opublikowany po raz pierwszy pod koniec XVI wieku, wyprzedził większość, jeśli nie wszystkie, libertariańskie analizy polityki pieniężnej. Jednakże w odniesieniu do kwestii stóp procentowych scholastycy niemal zawsze dochodzili do wniosków sprzecznych z libertariańskimi zasadami. Anne-Robert-Jacques Turgot (1727-1781), który kształcił się w seminarium duchownym i którego poglądy były w dużej mierze zgodne z naukami scholastyków, miał rację, krytykując ich potępienie pobierania opłat za pożyczanie pieniędzy.
Wkład ekonomiczny późnych scholastyków został doceniony przez Friedricha A. von Hayeka, a w szczególności przez Murraya N. Rothbarda. Ich analizy polityczne zostały zbadane przez Bernice Hamilton, Quentina Skinnera, a także przez Annabel S. Brett. Wszystkie te komentarze pomagają nam zrozumieć wagę spuścizny myśli późnoscholastycznej. Praca Brett dostarcza nam dokładnej analizy dwóch zwolenników Vitorii: Domingo de Soto i Fernando Vázqueza de Menchaca. Według Brett, Vázquez „stanowi znaczący krok w rozwoju radykalnej tradycji prawnej, której analiza uprawnień opiera się na skupieniu się na faktach lub tym, co wymyka się orzecznictwu prawniczemu”. Vázquez, jak zauważa, dokonał rozróżnienia między władzą opartą na pozycji i bogactwie (potentia) a władzą opartą na prawie i uprawnieniach (potestas).
Rozróżnienie Vázqueza może posłużyć do wsparcia argumentów libertarian, którzy nie uznają kompromisu między władzą a rynkami. Vázquez argumentował, że zgoda poprzednich pokoleń nie wiąże przyszłych obywateli. Zasada ta nadal wywierała wpływ na czołowych katolickich teologów, takich jak XIX-wieczny jezuita Matteo Liberatore, który w swojej obronie własności prywatnej pisał, że wspólna własność może zostać narzucona jedynie za jednomyślną zgodą jednostek (np. rozbitków na wyspie). Jednak według niego dorosłe dzieci i wnuki tej pierwotnej grupy nie byłyby zobowiązane do posłuszeństwa, ponieważ otrzymały one prawo do własności od natury, a nie od swoich przodków.
Późna scholastyka podzielała z wielkimi autorami klasycznego liberalizmu pogląd, że jakakolwiek dyskusja o uprawnieniach w oderwaniu od Stwórcy nie ma sensu. Byli oni jednak świadomi różnic między teologicznymi, ekonomicznymi i politycznymi aspektami praw człowieka. Vitoria i Soto kładli nacisk na teologiczne i ekonomiczne, podczas gdy Vázquez podkreślał woluntarystyczne i prawne podstawy tych praw.
Późni scholastycy utożsamiali ceny rynkowe z ceną sprawiedliwą, ceną opartą na teorii wartości, która była określana przez subiektywne elementy. W konsekwencji skłaniali się do przeciwstawiania się rządowej interwencji w ceny. Choć uznawali prawo władz do ustalania cen, kwestionowali przydatność takiego rozwiązania. Uważali także, że opodatkowanie jest bardziej radykalnym ograniczeniem własności niż regulacja i podzielali pogląd, że podatki powinny być umiarkowane. Zyski, płace i dochody z dzierżawy były analizowane w sposób podobny do ich analizy natury cen.
Późnoscholastyczna analiza rozróżniała naruszenia moralne, takie jak prostytucja czy zdrada, od naruszeń prawa pozytywnego. Pomimo nikczemności swoich czynów, prostytutki, a nawet Judasz, mieli prawo żądać tego, co zostało im dobrowolnie zaoferowane. Chociaż uważali, że istnieje pewna swoboda w zakresie ceny, którą można pobierać bez popełnienia moralnego naruszenia, dawali jeszcze większą swobodę w zakresie ceny, zanim można było zostać prawnie oskarżonym o wykorzystanie klienta lub oszukanie sprzedawcy.
Późni scholastycy nie byli libertarianami i wierzyli, że aby wszyscy mogli cieszyć się wolnością, potrzebny jest porządek, a porządek ten musi być oparty na szacunku dla ludzkiej natury i narzucony przez państwo. Ich analiza kwestii ekonomicznych w kontekście szerszych pytań o rolę człowieka we wszechświecie miała na celu uzupełnienie tego, czego nauczyli się dzięki łasce i objawieniu. Chociaż ich wnioski nie zawsze mogą być traktowane jako zgodne z klasycznym liberalizmem, jak zauważyli Hayek i Rothbard, to jednak ich niektóre aspekty mogą stanowić podstawę prawdziwej wolności.
Źródło ilustracji: Adobe Stock
