Źródło: libertarianism.org
Tłumaczenie: Tomasz Kłosiński
Tekst pochodzi z The Encyclopedia of Libertarianism (2008)
Friedrich A. von Hayek jest prawdopodobnie najwybitniejszym wolnorynkowym ekonomistą i teoretykiem społecznym powojennego świata. Urodził się w Wiedniu w 1899 roku i wstąpił na Uniwersytet Wiedeński zaraz po zakończeniu I wojny światowej. Hayek obronił doktorat z prawa w 1921 roku i z teorii polityki w 1923 roku. Chociaż jego praca w dziedzinie ekonomii przyniosła mu Nagrodę Nobla w 1974 roku, zainteresowania Hayeka były znacznie szersze. W ciągu długiego i produktywnego życia wniósł znaczący wkład w wiele dyscyplin, w tym teorię polityczną i społeczną, psychologię i historię idei.
W 1922 roku, gdy Hayek jeszcze kończył studia magisterskie, Ludwig von Mises opublikował swoją druzgocącą krytykę gospodarki planowej. W Die Gemeinwirtschaft (później przetłumaczonym na angielski jako Socialism[1]) Mises wykazał, że gdy rynki zostaną zastąpione centralnym planowaniem, nie ma sposobu na określenie wartości towarów i usług, co uniemożliwia racjonalną kalkulację ekonomiczną. Esej Misesa był rozstrzygający w wykazaniu, że bez prawdziwego systemu cen nie można obliczyć rzeczywistych kosztów. W wyniku lektury Misesa Hayek porzucił swoje młodzieńcze socjalistyczne zapędy i stał się zdecydowanym zwolennikiem wolnego rynku oraz regularnym uczestnikiem cotygodniowych seminariów Misesa.
Wczesne zainteresowanie Hayeka związkiem między kredytem bankowym a cyklem koniunkturalnym zaowocowało mianowaniem go dyrektorem nowo utworzonego Austriackiego Instytutu Badań nad Cyklem Koniunkturalnym w 1927 roku. Będąc tam, opublikował swoją pierwszą ważną pracę z zakresu ekonomii, Geldtheorie und Konjunkturtheorie (opublikowaną w języku angielskim w 1933 r. jako Monetary Theory and the Trade Cycle), która miała na celu wyjaśnienie złożonego związku między ekspansją kredytową a błędnymi inwestycjami kapitałowymi oraz tego, w jaki sposób czynniki te leżą u podstaw cykli koniunkturalnych. W konsekwencji Hayek został zaproszony do wygłoszenia serii wykładów w London School of Economics (LSE) przez Lionela Robbinsa, który kierował tam wydziałem ekonomii. Wykłady te, które ukazały się w formie książkowej jako Prices and Production[2], szturmem podbiły środowisko ekonomistów; w konsekwencji Robbins zaoferował Hayekowi profesurę im. Tooke'a w dziedzinie nauk ekonomicznych na LSE, którą Hayek objął w 1931 roku.
To właśnie z tego okresu pochodzi słynna konfrontacja Hayeka z Johnem Maynardem Keynesem. Keynes, w tamtym czasie prawdopodobnie najbardziej znany ekonomista na świecie, opublikował swoją Theory of Money (Teorię pieniądza) w 1930 roku, a Lionel Robbins, redaktor prestiżowego czasopisma Economica, przydzielił książkę Hayekowi do recenzji. W swojej krytyce Hayek argumentował, że teoria Keynesa była całkowicie błędna, ponieważ nie doceniała znaczenia czynników monetarnych w zmianie struktury produkcji i powodowaniu błędnych inwestycji. Na to Keynes napisał odpowiedź i, jako redaktor Economic Journal w Cambridge, poprosił Piero Sraffę o zrecenzowanie książki Hayeka. Hayek z kolei odpowiedział na recenzję Sraffy, do której Sraffa napisał replikę. Debata między Hayekiem i Keynesem, która przez pewien czas zdominowała ekonomię akademicką, wkrótce rozprzestrzeniła się na całą Wielką Brytanię i zaangażowała każdego ważnego ekonomistę piszącego w tamtym czasie.
To właśnie w LSE Hayek po raz pierwszy opublikował swoje eseje na temat wiedzy i cen, które stanowiły jeden z jego najbardziej oryginalnych wkładów w dziedzinę ekonomii i filozofii społecznej. W „Economics and Knowledge” (1937) i „The Use of Knowledge in Society”[3] (1945) Hayek utrzymywał, że racjonalna alokacja zasobów zależy od koordynacji rozproszonych fragmentów wiedzy posiadanych przez każdego uczestnika gospodarki i że tylko wolne rynki mogą zapewnić niezbędną strukturę koordynującą. Wiedza, jak twierdził, przybiera różne formy i nie musi być nawet uświadomiona. To poprzez indywidualne dążenie do prywatnych celów, fragmenty wiedzy są przekazywane podmiotom gospodarczym w postaci cen. Hayek argumentował, że rynek może być rozumiany jako środek służący fundamentalnemu celowi epistemologicznemu, jako proces odkrywania, czyli jako narzędzie generowania wiedzy.
Spostrzeżenia Hayeka na temat rynku jako mechanizmu koordynującego rozproszoną wiedzę posłużyły jako filozoficzna podstawa jego najważniejszego spostrzeżenia w teorii społecznej, idei, że złożone instytucje społeczne, choć są produktem ludzkiego działania, nie są produktem ludzkiego projektu. Instytucje społeczne, jak twierdził Hayek, są tak złożone, że ich wewnętrzna struktura nie może być w pełni zrozumiana przez jeden umysł lub grupę umysłów. Powstają i nabierają kształtu nie w wyniku świadomej ludzkiej inwencji, ale w drodze ewolucji jako produkt niezliczonych ludzkich interakcji, z których każda ma na celu jakiś bardziej bezpośredni, prywatny cel. Pogląd, że struktury społeczne, w których żyjemy, są produktem ewolucji, a nie celowej kalkulacji, został wcześniej zasugerowany przez myślicieli związanych ze szkockim oświeceniem, w szczególności Adama Smitha, Davida Hume'a i Adama Fergusona. Rzeczywiście, koncepcja niewidzialnej ręki Adama Smitha jest jednym z wybitnych przykładów szerszej idei spontanicznie powstających porządków. W swoich pismach Hayek utrzymywał, że język, prawo, moralność i konwencje społeczne są przykładami spontanicznych porządków. Hayek uważał pogląd, że struktury społeczne wymagają jakiegoś centralnego organu kontrolującego, aby nie doszło do bezprawia i chaosu, za pierwszy krok do ideologii totalitarnych. Jednocześnie uznawał to racjonalistyczne podejście do problemów społecznych, oparte na poglądzie, że metodologia nauk przyrodniczych ma zastosowanie do zagadnień społecznych, za wrogie wolnemu społeczeństwu i wiązał je z francuskim oświeceniem i kontynentalną teorią polityczną.
Zaniepokojony ogromnym rozrostem rządów w XX wieku, nawet w krajach pozornie przywiązanych do wolności osobistej i prywatnej inicjatywy, Hayek napisał Road to Serfdom (Drogę do zniewolenia)[4] w 1944 roku. Esej był skierowany przede wszystkim do laików, a nie do odbiorców akademickich, i ostrzegał przed niebezpieczeństwami związanymi z gospodarką planową, wskazując na podobieństwa między systemami społecznymi i gospodarczymi, które zostały przyjęte przez narodowosocjalistyczne Niemcy i faszystowskie Włochy z jednej strony, a przez państwa alianckie z drugiej strony. Hayek był zaniepokojony dominującą ortodoksją, która postrzegała ogromne państwo opiekuńcze i rozległą interwencję rządu w życie obywateli jako troskliwą odpowiedź na nieokiełznany kapitalizm. W Drodze do zniewolenia próbował pokazać, że te uprzedzenia były zakorzenione w tej samej nieufności do indywidualnej inicjatywy i dobrowolnej wymiany, co ideologie, z którymi Zachód prowadził wojnę, oraz że centralne planowanie, nawet jeśli jego intencje były łagodne, prowadziło do zniszczenia spontanicznie wyłaniającego się porządku rynkowego, co z kolei prowadziło do jeszcze większego planowania rządowego.
Książka została entuzjastycznie przyjęta zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i Wielkiej Brytanii, do tego stopnia, że amerykański wydawca, University of Chicago Press, nie był w stanie wydrukować wystarczającej liczby egzemplarzy, aby zaspokoić popyt, z powodu wojennego racjonowania papieru. Jednak esej był w stanie dotrzeć do znacznie większej amerykańskiej publiczności, gdy Reader's Digest opublikował 20-stronicowy fragment książki w kwietniu 1945 roku. Amerykańskie tournée z wykładami, które nastąpiło po ukazaniu się fragmentu Reader's Digest, zaostrzyło apetyt Hayeka na dłuższy pobyt w Stanach Zjednoczonych i został on przekonany do przyjęcia nominacji do Committee on Social Thought (Komitetu nauk społecznych) na Uniwersytecie w Chicago, którą przyjął w 1950 roku.
Podczas pracy na Uniwersytecie w Chicago Hayek opublikował swoją najbardziej ambitną pracę z zakresu filozofii społecznej i prawnej, The Constitution of Liberty[5] (1960). W pracy tej Hayek starał się przedstawić traktat na temat teoretycznych podstaw wolnego społeczeństwa. To dzieło o ogromnej erudycji, przedstawia poglądy Hayeka na pochodzenie i naturę prawa w społeczeństwie liberalnym, jego wnioski dotyczące natury sprawiedliwości oraz jego wizję wolnego społeczeństwa. Hayek twierdził, że wolne społeczeństwo to takie, w którym ludzie rządzą się abstrakcyjnymi, ogólnymi zasadami, które są przewidywalne w ich stosowaniu i mają zastosowanie do wszystkich, w przeciwieństwie do systemów rządów opartych na sprawowaniu rozległych, uznaniowych uprawnień przez osoby sprawujące władzę.
Wśród jego ostatnich esejów znalazło się trzytomowe Law, Legislation, and Liberty[6] (1973, 1976, 1979), w którym Hayek rozwinął swoje wcześniejsze rozważania na temat natury wolności oraz politycznych i prawnych ram wolnej wspólnoty. W pracy tej Hayek rozwinął swoje poglądy na temat natury ewolucji społecznej i opisał, w jaki sposób zasady moralne i prawne, które okazały się kompatybilne z wolnymi społeczeństwami, wyłoniły się bez udziału prawodawcy. W The Fatal Conceit[7] (1988) Hayek podjął temat, którym zajmował się wcześniej w serii artykułów, które po raz pierwszy ukazały się w brytyjskim czasopiśmie Economica, a następnie zostały opublikowane w formie książkowej jako The Counter-Revolution of Science: Studies in the Abuse of Reason[8] (1952). Te wcześniejsze badania stanowiły przekonującą obronę metodologicznego indywidualizmu i krytykowały tych, którzy twierdzili, że możemy formułować sensowne twierdzenia na temat społecznych kolektywów niezależnie od ich elementów składowych. The Fatal Conceit była ostatnią książką Hayeka. Po raz kolejny polemizował w niej z tymi, którzy odmawiają uznania ograniczeń ludzkiej wiedzy i którzy tkwią w błędnym przekonaniu, że sam rozum jest wystarczający do ukształtowania kompleksu zasad i instytucji, które tworzą nowoczesne społeczeństwo, i że w konsekwencji świadome planowanie społeczne jest możliwe i korzystne.
Hayek zmarł w 1992 roku, będąc świadkiem całkowitego upadku socjalistycznych gospodarek Europy Wschodniej. Co ważniejsze, zdawał sobie sprawę, że jego własna praca odegrała kluczową rolę w rewolucjach, które ogarnęły blok wschodni. Jest to z pewnością najwyższy hołd, jaki można złożyć komuś, kto poświęcił swoje życie wojnie z tyranią.
