Źródło: cato.org
Tłumaczenie: Jakub Juszczak
Istniejące w historii systemy monetarne, które są właściwie klasyfikowane jako systemy wolnej bankowości, według Kevina Dowda (1992 s. 2), obejmowały: „przynajmniej pewien zakres swobody” działalności banków, istnienie wielu emitentów banknotów i brak jakiegokolwiek sponsorowanego przez rząd „pożyczkodawcy ostatniej instancji”[1]. W XIX wieku, na całym świecie, wydarzyło się ponad 60 epizodów emisji prywatnych walut[2]. Dowd zebrał badania dziewięciu z tych scenariuszy, a Ignacio Briones i Hugh Rockoff dokonali przeglądu ocen ekonomistów sześciu stosunkowo dobrze zbadanych przypadków: Szkocji, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Szwecji, Szwajcarii i Chile[3]. Ponieważ żaden z sześciu analizowanych przez nich systemów nie cieszył się całkowitą wolnością od ograniczeń prawnych, sugerują oni, że „lekko regulowana bankowość” jest bardziej trafnym określeniem niż całkowicie „wolna bankowość”. Wszystkie te dziewiętnastowieczne epizody miały jeszcze jedną cechę, o której warto wspomnieć: banknoty i depozyty były denominowane i wymienialne na srebrne lub złote monety.
Kiedy przyjrzymy się tym przypadkom, znajdziemy zapis innowacji, ulepszeń i sukcesów w obsłudze użytkowników pieniądza. Podobnie jak w przypadku innych towarów i usług, konkurencja zapewniła społeczeństwu lepsze produkty w korzystniejszych cenach. Najmniej regulowane systemy były nie tylko najbardziej konkurencyjne, ale także najmniej podatne na kryzysy.
Konkurencja walut
Przykłady badawcze
Szkocja. Szkocki system wolnej bankowości w latach 1716-1845 łączył niezwykłą stabilność z konkurencyjnością. Cytując moją wcześniejszą pracę na ten temat (White 1995, s. 32), istniało „wiele konkurujących ze sobą banków, większość z nich była dobrze skapitalizowana”, w okresie ich rozkwitu po 1810 r. „żaden z nich nie był nieproporcjonalnie duży, wszystkie z wyjątkiem kilku były szeroko rozgałęzione” i „wszystkie oferowały wąską rozpiętość cenową między oprocentowaniem depozytów a wartością stóp procentowych”[4]. Briones i Rockoff stwierdzają „znaczną zgodność co do tego, że lekko regulowana bankowość odniosła sukces w Szkocji”[5]. Zauważają oni, że niektórzy autorzy przypisują przynajmniej częściową zasługę „nieograniczonej odpowiedzialności lub obecności dużych uprzywilejowanych banków działających jako banki quasi-centralne”. Jednak po 1810 r. trzy banki czarterowane (jedyne banki z ograniczoną odpowiedzialnością) nie były większe niż banki nieczarterowane (które miały nieograniczoną odpowiedzialność) i nie pełniły żadnych specjalnych ról nadzorujących, a system nadal działał z powodzeniem. Szkocka bankowość wykazywała korzyści skali, nie zaś naturalny monopol. Banki wzajemnie akceptowały swoje banknoty na równych warunkach. Kilku autorów wyraziło wątpliwość czy Szkocja była dobrym przykładem wolnej bankowości ze względu na fakt, że Bank Anglii wspierał system, ale takie twierdzenia są błędne[6].
Stany Zjednoczone. Ograniczenia bankowe przed wojną secesyjną różniły się drastycznie pomiędzy poszczególnymi stanami. Najmniej restrykcyjny, najbardziej otwarty na konkurencję i najlepiej działający system istniał w stanach Nowej Anglii, gdzie Suffolk Bank of Boston, zastąpiony przez Bank for Mutual Redemption, prowadził system kliringowy, który utrzymywał większość banknotów w odpowiednim stosunku w całym regionie. Wiele innych stanów, na czele z Nowym Jorkiem, uchwaliło tak zwane prawa „wolnej bankowości”. Ustawy te otworzyły wejście na rynek dla wszystkich zainteresowanych wykazujących się odpowiednimi kwalifikacjami (w przeciwieństwie do systemów czarterowania, które wymagały specjalnego aktu wydawanego przez ustawodawcę stanowego), ale także nałożyły ograniczenia dotyczące zabezpieczenia emisji banknotów (banki musiały kupować i posiadać obligacje rządu stanowego lub inne zatwierdzone aktywa, aby zapewnić gwarantowany fundusz wykupu swoich banknotów) i utrzymały ograniczenia geograficzne dotyczące oddziałów banków. Briones i Rockoff powtarzają kwestię, którą Rockoff wypracował w swojej pionierskiej pracy na temat państwowych systemów wolnej bankowości, a mianowicie, że te ograniczenia prawne były dość surowe. Mniej udane doświadczenia w niektórych stanach „wydają się być wynikiem ograniczeń nałożonych na amerykańskie wolne banki ograniczeń dotyczących bankowości oddziałowej i szczególnego systemu zabezpieczeń obligacji — a nie wynikiem swobody wejścia”[7]. Z drugiej strony swobodniejsze warunki wejścia na rynek zwiększyły konkurencję, a „historie o dzikiej bankowości”, które niektórzy historycy uważali za jej naturalną konsekwencję, „choć nie bezpodstawne, były przesadzone”. W Nowym Jorku i niektórych innych stanach, które wcześnie przyjęły ten system, działał on dobrze, dlatego rozprzestrzeniał się on na więcej stanów..
Kanada. Kanadyjski system, jak zauważają Briones i Rockoff „podobnie jak system szkocki i część systemu amerykańskiego, był wyraźnie udanym przypadkiem lekko regulowanej bankowości”[8]. Kanada nie doświadczyła takich panik finansowych jak Stany Zjednoczone pod koniec XIX wieku. Jej banki nie upadły nawet podczas wielkiego kryzysu. Kanadyjski system bankowy „radził sobie tak dobrze, że bank centralny został utworzony dopiero w 1935 roku”, a nawet wtedy powodem nie było niezadowolenie z istniejącego systemu bankowego, ale połączenie nacjonalizmu i pobożnych życzeń dotyczących tego, co bank centralny mógłby zrobić, aby zakończyć wielki kryzys[9].
Szwecja. Szwecja posiadała system konkurencyjnej prywatnej emisji banknotów realizowanej przez banki „Enskilda”, przy jednoczesnym posiadaniu oficjalnego Riksbanku jako głównego banku państwa. Wyniki banków Enskilda w zakresie bezpieczeństwa były niezwykłe. Briones i Rockoffwskazują, że „chociaż można debatować nad względnym wkładem Riksbanku i banków Enskilda, jasne jest, że połączenie tych dwóch instytucji utrzymywało wymienialność i zapewniało skuteczne środki płatnicze na potrzeby szwedzkiej gospodarki”[10].
Szwajcaria. System szwajcarski ostatecznie znalazł się w kryzysie, ale Briones i Rockoff (2005, s. 310) wątpią, że świadczy to źle o łagodnie regulowanej bankowości. Jest tak ponieważ „przynajmniej po wprowadzeniu federalnego prawa bankowego z 1881 r., szwajcarskie doświadczenia sugerują mniej swobodne warunki niż inne w wielu ważnych aspektach, takich jak istnienie uprzywilejowanych banków kantonalnych i restrykcyjne wymogi dotyczące zabezpieczeń dla banków prywatnych”. Co więcej, prawo to zmniejszyło „zdolność obywateli do rozróżniania banknotów”, co stworzyło problem wspólnej puli pieniądza, osłabiając skuteczność systemu rozliczeniowego przed nadmierną emisją banknotów[11].
Chile. Briones i Rockoff uznają także doświadczenie Chile za kiepski przykład, ponieważ system był wypaczony przez faworyzowanie rządu: „Z niewielką elitą rządzącą i skoncentrowaną władzą gospodarczą, Chile miało duże trudności w utworzeniu banków emitujących banknoty, które byłyby całkowicie niezależne od rządu”[12]. Niemniej jednak ustawa o wolnej bankowości „odniosła sukces w rozwoju branży finansowej i bankowej”. Historycy gospodarczy z Universidad del Desarrollo w Santiago przygotowują nowy tom badań na temat doświadczeń Chile z wolną bankowością[13].
Australia. Działające z niewielkimi restrykcjami, australijskie banki były duże, szeroko rozgałęzione oraz konkurencyjne, a także praktykowały wzajemną akceptację banknotów, dzięki czemu system przypominał szkocki. Australijski scenariusz jest szczególnie interesujący ze względu na wystąpienie najgorszego kryzysu finansowego rozpoznanego w systemie wolnej bankowości. Po tym, jak trwający dekadę boom na rynku nieruchomości dobiegł końca w 1891 roku, niektóre towarzystwa budowlane i banki ziemskie upadły, po czym 13 z 26 banków handlowych zawiesiło płatności na początku 1893 roku. George Selgin stwierdza, że wskaźniki rezerw banków nie wskazują na nadmierną ekspansję zobowiązań bankowych podczas boomu, choć niektóre banki wyraźnie udzielały złych kredytów[14]. Boom był raczej finansowany przez napływ brytyjskiego kapitału, który nagle ustał po kryzysie Baringa z 1890 roku. Kevin Dowd dodaje, że banki nie były niedokapitalizowane[15]. Argumentuje on, że „błędna interwencja rządu” w pierwszych upadłych instytucjach „niepotrzebnie podważyła zaufanie publiczne” do pozostałych banków, podczas gdy inne interwencje zwiększyły liczbę zawieszeń (wszystkie zawieszone banki z wyjątkiem jednego wkrótce zostały ponownie otwarte), zapewniając korzystne warunki reorganizacji dla zawieszonych banków[16].
Kolumbia. Era wolnej bankowości w Kolumbii trwała tylko 15 lat, od 1871 do 1886 roku, w okresie obowiązywania klasycznej liberalnej konstytucji. Utworzono trzydzieści dziewięć banków, z których dwa prowadziły około połowy działalności. System przetrwał wojnę domową w 1875 roku z zaledwie kilkumiesięcznym zawieszeniem działalności i wydaje się, że poza tym był wolny od problemów. Działalność systemu skończyła się, gdy rząd utworzył własny bank centralny i nadał mu monopol na emisję banknotów do celów uzyskania renty emisyjnej z senioratu[17].
Foochow, Chiny. George Selgin donosi, że system bankowy w mieście Foochow (lub Fuzhao) w południowo-wschodnich Chinach działał w ramach całkowitego leseferyzmu w XIX i na początku XX wieku, pozostawiony samemu sobie przez rządzącą dynastię[18]. Pomyślne wyniki przypominały te z systemów wolnej bankowości działających w Szkocji czy Szwecji. Banknoty były powszechnie używane i krążyły po gospodarce względem swojej wartości nominalnej, bankructwa banków były rzadkością, a system zapewniał skuteczne pośrednictwo w pożyczaniu funduszy.
Porewolucyjna Francja. Koniec rewolucji francuskiej, jak napisał później ekonomista Jean-Gustave Courcelle-Seneuil, „pozostawił Francję w systemie wolnej bankowości”. Nowe banki zaczęły emitować wymienialne banknoty w 1796 roku. W ocenie Courcelle-Seneuila, banki działały „swobodnie, sprawnie i przy wysokim zadowoleniu społeczeństwa”. Po zaledwie siedmiu latach, w 1803 r., Napoleon Bonaparte przejął władzę i utworzył centralny Bank Francji posiadający monopol na emisję banknotów, aby pomóc w finansowaniu swojego rządu[19].
Irlandia. W 1824 r., po słabych wynikach poziomu emisji wielu banknotów przez banki, brytyjski parlament celowo przestawił Irlandię z angielskiego zestawu ograniczeń bankowych (ograniczenie banków do sześciu lub mniej partnerów) na szkocki model wolnej bankowości (banki akcyjne z nieograniczoną liczbą akcjonariuszy, każdy z nieograniczoną odpowiedzialnością), a następnie uzyskał rezultaty podobne do tych w Szkocji. Howard Bodenhorn uważa, że „nie jest zaskakujące”, że „wolna bankowość w Irlandii powinna rywalizować z sukcesem Szkocji. Po 1824 r. uchylono ograniczenia dotyczące bankowości, z wyjątkiem nieograniczonej odpowiedzialności, a banki akcyjne utworzono na wzór szkocki. Upadki były rzadkie, straty minimalne (...) a kraj mógł rozwinąć system banków z oddziałami krajowymi”[20].
Dlaczego więc bankowość centralna zatriumfowała nad wolną bankowością?
Jak uczciwie podsumowuje Kevin Dowd, „większość, jeśli nie wszystkie, historyczne systemy wolnej bankowości można uznać za dość udane, a czasem wręcz sprawne”[21]. W szczególności zauważa on, że „nie były one podatne na inflację”, nie wykazywały oznak naturalnego monopolu i pobudzały wzrost gospodarczy, zapewniając efektywność praktyk płatniczych i pośrednictwa między oszczędzającymi a pożyczkobiorcami. Te systemy emisji banknotów, które były podatne na paniki, jak te w Stanach Zjednoczonych sprzed 1913 r. i w Anglii sprzed 1832 r., nie były takie z powodu istnienia konkurencji, ale z powodu ograniczeń prawnych, które znacznie osłabiły banki.
Tam, gdzie wolna bankowość została wypróbowana w rozsądny sposób, na przykład w Szkocji i Kanadzie, funkcjonowała dobrze z perspektywy przeciętnego użytkownika pieniądza i usług bankowych. Dlaczego zatem rządy krajowe przyjęły bankowość centralną? Wolna bankowość często kończyła się, ponieważ nałożenie surowych ograniczeń prawnych lub utworzenie uprzywilejowanego banku centralnego oferowało korzyści dochodowe politycznie wpływowym grupom. Władza ustawodawcza lub skarb państwa mogą zwrócić się do banku centralnego po tani kredyt lub (w ramach standardu pieniądza dekretowego) po prostu zlecić bankowi centralnemu opłacenie rachunków rządowych poprzez emisję nowych pieniędzy. Historyk gospodarki Charles Kindleberger odniósł się do „silnie ujawnionej w historii preferencji dla jednego wyłącznego emitenta”. Jak zauważyłem wraz z Georgem Selginem, preferencja, którą ujawnia historia, jest preferencją władz fiskalnych, a nie użytkowników pieniądza[22]. Z tego samego powodu w niektórych miejscach (np. w Londynie) wolna bankowość nigdy nie została wypróbowana. Banki centralne powstały przede wszystkim, bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku ustawodawstwa, które stworzyło przywileje w celu promowania interesów fiskalnych państwa lub interesów uprzywilejowanych bankierów, a nie sił rynkowych.
Źródło ilustracji: pixabay
