Źródło: fee.org
Tłumaczenie: Mateusz Czyżniewski
Bardzo dawno temu pewien chiński uczony pisał: „Lud jest najważniejszym elementem narodu; ziemia i zboże są w dalszej kolejności; a suweren jest najmniej istotny. Ponadto suweren powinien rządzić za zgodą swoich poddanych i jeśli jest on tyranem, rządzeni mają wszelkie prawo, aby się go w ten czy inny sposób pozbyć.
Takie są przemyślenia mądrego człowieka o imieniu Mencjusz (372–289 p.n.e.), prawdopodobnie pierwszego lub drugiego najbardziej wpływowego filozofa w całej historii Chin. Większość sinologów sytuuje na pierwszym miejscu Konfucjusza (551-479 p.n.e.), lecz ponieważ większość tego, co wiadomo o jego nauce, jest znane właśnie przez pryzmat interpretacji jego ucznia Mencjusza, można uznać, że to ten drugi miał w ostateczności większe znaczenie. Nawiasem mówiąc, ci dwaj ludzie to jedyni starożytni chińskimi filozofami, na tyle znani, że ich nazwiska zlatynizowano do użytku w świecie zachodnim.
Niniejszy esej czytelnik powinien rozważyć jako kontynuację mojego innego tekstu zatytułowanego „wielcy filozofowie Chin byliby przerażeni tym, co stworzył Mao i KPCh”. Stwierdzam w nim, że „Mencjusz był pierwotnie interpretatorem Konfucjusza, który to następnie rozwinął nauki mistrza, wyprowadzając z nich logiczne wnioski – zasadniczo do tego, co miłośnicy wolności dziś identyfikują jako starożytną wersję klasycznego liberalizmu znanego z XIX wieku”.
Michael Hart w swoim rankingu 100 najbardziej wpływowych osób w historii”, zauważa, że wśród zasad przedstawionych przez tego starożytnego uczonego można znaleźć elementy wolnego handlu, niskie podatki i prawo ludzi do buntu przeciw władzy:
Mencjusz wierzył, że władza króla pochodzi z Niebios; ale król, który ignoruje dobro ludu powinien być słusznie obalony. Ponieważ ostatnia część tego zdania przedstawia silniejszy wniosek w stosunku do pierwszej części, Mencjusz w rzeczywistości twierdził (długo przed Johnem Lockiem), że ludzie mają prawo do buntu przeciwko niesprawiedliwym władcom. Była to koncepcja powszechnie akceptowane w ówczesnych Chinach. [...] Przez około dwadzieścia dwa stulecia jego idee były studiowane w całym regionie obejmującym ponad 20 procent światowej populacji. Tylko nieliczni filozofowie mieli tak wielki wpływ na społeczeństwo.
Dziewiętnastowieczny szkocki językoznawca i autorytet w dziedzinie analizy wczesnych tekstów chińskich, James Legge, zauważył, że Mencjusz nie był „ulubieńcem władców Chin”, ponieważ, podobnie jak każdy dobry konfucjanista, nie wierzył w „boskie prerogatywy” obejmujące jakiegokolwiek polityka. Setki lat po Mencjuszu Europejczycy w końcu doszli do tego samego wniosku.
Mencjusz uważał, że przywódcy muszą mieć wysoce zaawansowany zmysł etyczny i odpowiednio traktować swoich „poddanych”. Ich regułą powinna być reguła „łagodnej ręki”, która pobudza ludzi do uczciwego i przedsiębiorczego życia. Z oczywistych powodów był więc zawsze o wiele bardziej popularny wśród rządzonych niż rządzących.
Tłumaczenia
Jak pisze Paul Meany na Libertarianism.org, Mencjusz, „Nie zgadzał się z hierarchicznym podejściem do organizacji społecznej”. Wyjaśnił to w opowieści o rolniku:
Pewnego dnia rolnik doglądał swoich plonów. Widząc, że nie były gotowe do zbioru, w przypływie emocji zaczął ciągnąć za kiełkujące rośliny, aby wymóc ich szybszy wzrost. Kiedy wrócił do domu i powiedział swojej rodzinie co robił, jego syn postanowił sprawdzić stan roślin i zobaczył, że wszystkie uschły. Morał tej opowieści jest taki, że nie można zmusić czegoś do zbyt szybkiego wzrostu. Zamiast tego trzeba mu zapewnić odpowiednie warunki. Podobnie ludzie nie rozkwitają moralnie z powodu rozkazów czy gróźb karania.
Niektórzy ludzie starają się rządzić innymi w sposób literalnie zgodny z ustanowionym prawem. Właśnie oni są do tego najmniej wykwalifikowani. W rzeczywistości rząd może być jedynym miejscem pracy, gdzie najlepiej zatrudniać tych, którzy nie chcą tej pracy.
Swego czasu, Thomas Jefferson napisał: „Nigdy nie mogłem sobie wyobrazić, jak ktokolwiek racjonalny mógłby czerpać szczęście z faktu realizacji władzy nad innymi”. Brytyjski pisarz J.R.R. Tolkien powiedział, że „[...] najbardziej niewłaściwym zajęciem dla człowieka, nawet dla świętych (którzy w każdym razie byli najmniej do tego chętni), jest rządzenie innymi ludźmi. Nie znajdzie się nawet jeden na milion odpowiedni do tego, a najmniejsza szansa, że będzie wśród tych, którzy szukają ku temu okazji”.
Wiele wieków wcześniej, Mencjusz stwierdził:
Człowiek wyższych lotów znajduje radość w trzech rzeczach, a bycie władcą królestwa nie jest jedną z nich. To, że jego ojciec i matka żyją, a dobrostan jego braci nie daje powodów do niepokoju, może być uznane za pierwszy powód do radości. Gdy nie ma on powodu do wstydu przed Niebem i przed ludźmi —to jest drugi powód. To, że może wyszukać spośród całego królestwa najbardziej utalentowanych ludzi a następnie uczyć ich i utrzymywać — to trzeci powód.
Kiedy Mao Zedong wprowadził komunizm do Chin w 1949 roku, próbował zepchnąć Mencjusza do Orwellowskiej „dziury pamięci” jako relikt „dekadentnej” i „feudalnej” przeszłości tego kraju. Oczywiście prawdziwy powód wrogości Mao powinien jest bardziej oczywisty: nie mógł tolerować mędrca, który kwestionował autorytet władzy, bronił swobodnego handlu i własności prywatnej, stawiał wyżej jednostki i ich rodziny niż państwo, i który w jakikolwiek znaczący sposób kwestionował państwo.
Dla Mencjusza celem państwa nie było dogadzanie sobie lub traktowanie ludzi jak sług czy marionetek, ale stworzenie środowiska, w którym jednostki mogłyby się rozwijać. Państwo powinno praktykować cnotę bycia dobrym przykładem dla obywateli. Poziom opodatkowania nie powinien przekraczać jednej dziesiątej tego, co produkuje ludność. Państwo również nie powinno ustalać cen na rynku: „Jeśli dobre buty i szorstkie buty mają tą samą ceną, czy ktokolwiek będzie miał motywację aby wyprodukować te pierwsze?” — pytał z charakterem retorycznego sceptycyzmu.
Paul Meany zauważa, że Mencjusz potępił władców, którzy silnie opodatkowali obywateli, a następnie chełpili się swoim rozrzutnym stylem życia:
W jednym z dialogów [Mencjusza] król pyta, czy akceptowalne jest zmniejszenie dużego obciążenia podatkowego, które do tej pory powoli rosło. Mencjusz odpowiada: „Powiedzmy, że jest ktoś, kto każdego dnia przywłaszcza sobie jedno z kurcząt swojego sąsiada. Widząc to, ktoś inny go upomina: „To nie jest sposób życia dżentelmena”. Na co tamten odpowiada pytaniem: „Czy mogę więc ograniczyć się do jednego kurczaka co miesiąc, a przestać dopiero w przyszłym roku?” Mencjusz kończy trafną maksymą: „Jeśli ktoś wie, że coś nie jest sprawiedliwe, to powinien szybko przestać to robić”.
[...] Konfucjaniści tacy jak Mencjusz uznali, że państwo nie jest wszechmocne. Nawet gdyby rząd był w jakiś sposób kompetentny do zarządzania w skali mikro wszystkimi aspektami życia, byłoby to niemoralne. Konfucjaniści cenili wolność i żyli zgodnie z zasadą: „Nie narzucaj innym tego, czego sam nie chcesz”.
W świecie zachodnim często zakłada się, że wolność i ograniczone rządy są ideałami wyłącznie dla tej części świata. Ale wschodni myśliciele tacy jak Konfucjusz i Mencjusz są przykładami, że tak nie jest. Ponad dwa tysiące lat temu określali wolność i ograniczone rządy jako szlachetne wartości. Wiedzieli, że ogromny i niepowstrzymany rząd jest wrogiem cnoty.
