Źródło: mises.org
Tłumaczenie: Jakub Juszczak
Dziś Serbia nie cieszy się reputacją wolnego kraju. Filozofia rządów silnej ręki, odgórna organizacja społeczeństwa, socjalistyczne rozumienie gospodarki oraz zaciekły nacjonalizm to jej wyróżniające cechy.
Dziedzictwo socjalizmu z ludzką twarzą, o którym pisałem w innym miejscu, zakorzeniło etatystyczną mentalność wśród Serbów i ukształtowało sposób rozumienia ekonomii wśród elit politycznych i intelektualnych.
Mało znany jest natomiast fakt, że w swojej współczesnej historii Serbia rozwinęła dwie bardzo ważne tradycje wolnościowe.
Z tych dwóch bardziej znany był ruch liberalno-konserwatywny działający w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to konserwatyści i liberałowie zdominowali serbską politykę. Ruch ten składał się z wpływowych osób zasiadających na najwyższych szczeblach władzy — premierów, ministrów finansów, przywódców partii — oraz wpływowych intelektualistów i osób publicznych. Pomimo ostrych sporów, obie grupy były jednak zaangażowane w wyznaczaniu granic władzy państwowej. Ich filozofią były rządy prawa wraz z silnie zabezpieczoną własnością prywatną — wszystko to w ramach minimalnego i ograniczonego rządu.
To jednak konserwatywna część tego układu zinstytucjonalizowała liberalny kapitalizm w Serbii. Ich poglądy różniły się od liberalnych głównie krytyką demokracji, której brzydzili się, postrzegając ją jako niebezpieczną koncepcję dla społeczeństwa wykazującym się podstawowym zrozumieniem polityki. Serbscy konserwatyści cenili głównie twierdzenia Burke'a i Tocquevilla. W praktyce, konserwatyści odrzucali egalitaryzm, natomiast gdy liberałowie byli demokratami i nacjonalistami.
Z kolei liberałom przewodził energiczny Vladimir Jovanović, polityk, minister finansów oraz płodny pisarz. Liberałowie byli radykałami, którzy cenili racjonalność, naukę i tolerancję. Ich prace i publiczne wystąpienia ucieleśniały mieszankę brytyjskiego liberalizmu tamtych czasów, zwłaszcza odmiany utylitarystycznej, oraz, w mniejszym stopniu, amerykańskich doświadczeń politycznych opartych na Locke'owskim prawie naturalnym. Jest to widoczne w pracach Jovanovicia, który pozostawał pod wpływem Milla i Spencera (Milosavljević). Lecz uważał on również, że istnieje intelektualne podobieństwo między amerykańskim i serbskim indywidualizmem czy też umiłowaniem wolności, a w małej Szwajcarii i dużej Anglii dostrzegał kontynentalne wzorce do naśladowania.
Z współczesnej perspektywy to wręcz szokujące, jak bardzo ci ludzie różnili się od swoich dzisiejszych rodaków. Dziś żaden Serb nie wypowiedziałby się tak jak Dragiša Mijušković, który pisał:
To nie państwo musi bezpośrednio dostarczać dóbr, których wymaga każda polityka wewnętrzna. Wystarczy, że państwo zabezpieczy ludzi i ich własność oraz inne warunki życia i rozwoju; tworzenie dóbr musi odbywać się bez państwa, poprzez oddolne działania; to, czego nie można osiągnąć przez taką pracę, powinno być regulowane przez państwo, w sposób naznaczony wolną zgodą wszystkich obywateli, niezależnie od początkowych interesów tej lub innej strony.
Według Boško Mijatovicia, dla konserwatywnego Čedomilja Mijatovicia:
rozwój prawa własności idzie w parze z rozwojem prawa wolnej jednostki. Idee te są ze sobą tak ściśle powiązane, że nie sposób wyobrazić sobie jednej bez drugiej.
Niestety, tradycja uległa połączonym siłom nacjonalizmu i socjalizmu, tak jak miało to miejsce niemal w całej ówczesnej Europie.
Na koniec złotego wieku liberalizmu Serbia miała niezwykle rozwinięte życie parlamentarne. Pod względem jakości debaty na temat organizacji społeczeństwa nie odbiegały od konstytucyjnych argumentów federalistów i antyfederalistów (amerykańskich ruchów politycznych i intelektualnych przełomu XVIII i XIX w., nadających ton amerykańskiej polityce — przyp. tłum.). Niestety, walka dynastyczna, wojny o odzyskanie terytoriów wciąż okupowanych przez Turków i opór wobec austro-węgierskiej dominacji (który ostatecznie doprowadził do I wojny światowej), zepchnęły na bok tradycję wolności.
Władza centralna rosła w siłę, wspierana przez ideologię Partii Ludowo-Radykalnej kierowanej przez Nikolę Pašicia. Polityka bez zasad, czysty pragmatyzm okryty nacjonalistyczną retoryką czy filozofia racji stanu, zaczęły dominować w życiu politycznym. Państwo przechodziło od jednego eksperymentu społecznego do drugiego, począwszy od utworzenia Królestwa Jugosławii aż do rewolucji komunistycznej oraz powstania nowej komunistycznej Jugosławii. Tradycja wolności była nieustannie atakowana w okresie monarchii i pierwszej Jugosławii. Jednak dopiero w czasach Josipa Broza Tito tradycję tą całkowicie zapomniano.
Druga tradycja wolności, bardzo mało znana nawet wśród historyków, jest szczególnie interesująca i oryginalna.
W okresie późnego Imperium Osmańskiego w XVIII wieku, pojawiły się spontaniczne instytucje „chłopskiej” lub „patriarchalnej demokracji”. Była to raczej anarchiczna, niemal całkowicie zdecentralizowana organizacja społeczna, która poprzedziła powstanie nowoczesnego serbskiego scentralizowanego państwa.
To, co wówczas nazywano Paszałykiem Belgradzkim (Serbią) — częścią Imperium Osmańskiego —stanowiło wojskową strefę buforową pomiędzy dwoma imperiami (austro-węgierskim i osmańskim). Ze względu na trudne warunki życia w okolicznych prowincjach tureckich, Serbowie zaczęli migrować do tej strefy. Byli to ludzie o tym samym pochodzeniu etnicznym, ale o odmiennej kulturze i sposobie życia.
W literaturze ten tygiel ludzi o bardzo różnych obyczajach był opisywany jako filar wyłaniającego się porządku obywatelskiego. W przeciwieństwie do typowych bałkańskich instytucji o charakterze plemiennym, nowe instytucje były protoobywatelskie. Jako wojskowa strefa buforowa, Paszałyk Belgradzki cieszył się pewną autonomią w ramach Imperium Tureckiego. Położenie geograficzne, ale także słaby uścisk tureckiej władzy centralnej, popychały ludzi do samoorganizacji i tworzenia instytucji wolnościowych, które pod wieloma względami przypominały tradycyjną (chłopską) demokrację szwajcarską. Było to społeczeństwo chłopskie. Podczas gdy Turcy mieszkali na obszarach miejskich (w miastach i twierdzach), Serbowie żyli na wsiach. Dla zwykłych ludzi władza osmańska była odległym bytem. Tylko raz w roku, w okresie zbierania podatków, Serbowie mieli bezpośredni kontakt z przedstawicielami państwa. Poza tym, społeczeństwo było pozostawione samo sobie.
Połączenie różnorodności kulturowej i słabej władzy centralnej stworzyło oryginalną formę organizacji życia opartą na zasadzie spontanicznego porządku. Społeczeństwo było zorganizowane wokół rodzin żyjących w zadrugach (spółdzielniach). Rodziny, wraz ze swoimi przedstawicielami, obradowały nad wszystkimi sprawami społecznymi na zborze (zebraniu wiejskim). Decyzja wsi była następnie przekazywana wybranemu knezowi (wiejskiemu „księciu”), który przedstawiał decyzję większemu organowi administracyjnemu składającemu się z kilku wsi zwanych knežina. Następnie zadaniem obor knez (wyższego księcia) było przedstawienie decyzji na zgromadzeniu regionalnym składającym się z kilku knežina, regionalnych knežina. Decydujące jest to, że kneževi i obor kneževi byli tylko administratorami, posłańcami. Nie odgrywali znaczącej roli w procesie decyzyjnym. System był zorganizowany w taki sposób, że to, co zostało postanowione na najniższym szczeblu, nie mogło zostać zmienione bez zgody tych, którzy byli pierwotnymi decydentami.
Niestety, tradycja ta była krótkotrwała i zaczęła ulegać erozji podczas pierwszego powstania serbskiego (1804), które wybuchło jako reakcja na niesamowite okrucieństwo tureckich wojskowych renegatów (Dahije).
Podczas wojny o niepodległość w celu uwolnienia się od Imperium Osmańskiego (1804-1813 i 1815-1817), pojawiła się i narzuciła swoją władzę nowa grupa przywódców rewolucyjnych (vojvode, wojewodzi — przyp. tłum.). Były to początki nowoczesnego państwa serbskiego. Niektórzy wojewodzi zaczęli lekceważyć tradycyjne instytucje zdecentralizowanego podejmowania decyzji, uzurpując władzę i niszcząc istniejący porządek.
Erozja tradycyjnego, zdecentralizowanego samorządu trwała przez cały XIX wiek i rozprzestrzeniła się w XX wieku. Liberałowie i konserwatyści próbowali działać w ramach nowego etatystycznego ustroju. Ich walka o ograniczenie władzy państwa zakończyła się fiaskiem. Pomimo porażki, dwie tradycje wolnościowe pozostawiły po sobie trwałe świadectwo dla tych wszystkich w Serbii i na Bałkanach, którzy dążą do wolności.
Źródło ilustracji: pixabay
