Wojtyszyn: Państwo w koncepcjach Ayn Rand, Roberta Nozicka i Murraya Newtona Rothbarda

Autor: Radosław Wojtyszyn
Pełna wersja pracy w PDF

W pracy niniejszej postawiłem sobie za zadanie syntetyczną i kompleksową zarazem prezentację wolnościowych poglądów na państwo. Jednymi z najbardziej znamienitych przedstawicieli szeroko pojętej myśli liberalnej są niewątpliwie Ayn Rand, Robert Nozick i Murray Newton Rothbard. To właśnie ich koncepcje uczyniłem przedmiotem swych rozważań. Stało się tak dlatego, iż osobistości te swoimi dobitnymi, rzeczowymi i zarówno przystępnymi dla zwykłego człowieka przemyśleniami, podpartymi logiczną argumentacją, stanowić mogą nie tylko źródło poznania ewolucji myśli społeczno-politycznej, ale także drogowskaz na drodze do powszechnego dobrobytu.

W sferze polityczno-prawnej obserwuje się obecnie odwrót od zasad socjalistycznych, mimo iż XX wiek nazwać można stuleciem socjalizmu. Nadmierna rozbudowa aparatu państwowego, jego ingerencja w najdrobniejszy aspekt ludzkiej egzystencji, przyczyniły się nie tylko do zapaści w dziedzinie sprawowania władzy, ale doprowadziły również do kryzysów gospodarczych. Etatyzm w formie centralnego planowania bądź tzw. państwa opiekuńczego pozbawił ludzi skłonności przejawiania jakiejkolwiek inicjatywy i samodzielności. W parze z redystrybucją bogactwa, w imię mgliście pojmowanej sprawiedliwości społecznej, szła także degeneracja systemu prawnego, przejawiająca się preferowaniem określonych kategorii jednostek i inflacją drobiazgowych regulacji. Stąd też rządząca elita, często zmobilizowana oddolnym naciskiem społecznym, poszukuje obecnie nowych sposobów sprawowania władzy. Zwraca się ona, mniej lub bardziej udolnie, w kierunku ideologii stawiającej na pierwszym miejscu wolność jednostki i własność prywatną.

W Polsce tzw. program naprawy państwa zmierza w nieco odmienną stronę. Popularne w naszym kraju hasła solidarystyczne, brak tradycji myśli liberalnej połączony bardzo często z nieznajomością jej pryncypiów i utożsamianiem tej ideologii z wartościami całkowicie z nią sprzecznymi, owocuje próbą zwiększenia znaczenia sektora prywatnego i jednocześnie utrwaleniem polityki proetatystycznej. Ze względów powyższych mam nadzieję, iż pracy niniejszej można przypisać, choć w niewielkim stopniu, charakter popularyzatorski, mający zwiększyć świadomość społeczną w kwestii ideałów liberalizmu. To też było powodem uczynienia przedmiotem mej analizy wyrazistych poglądów Ayn Rand, Roberta Nozicka i Murraya Newtona Rothbarda.

Ayn Rand (Alissa Zinowiewna Rosenbaum) urodziła się 1915 roku w Sankt Petersburgu. Jako dziecko była świadkiem rewolucji bolszewickiej. W 1924 roku ukończyła studia filozofii i historii na Uniwersytecie w Piotrogradzie. W tym też roku podjęła naukę scenopisarstwa na wydziale filmowym Państwowego Uniwersytetu Sztuk Pięknych. W 1925 otrzymała pozwolenie na wizytę u rodziny w Stanach Zjednoczonych, gdzie rok później się udała i tam osiadła. Kariery scenopisarskiej szukała w Hollywood. W 1929 roku poślubiła aktora Franka Connora, z którym pozostała aż do jego śmierci 50 lat później. Napisała wiele scenariuszy, w tym Red Pawn, We the Living, The Night of January 16th, które nie przyniosły jej jednak rozgłosu. Sławną uczyniła ją w 1943 powieść Źródło, która stała się bestsellerem i rozpoczęła jej passę. Kolejna powieść Atlas Zbuntowany, wydana w 1957 roku, była wg Biblioteki Kongresu drugą po Biblii najczęściej czytaną książką w USA. Rand to także autorka oryginalnej filozofii obiektywizmu. Zmarła w 1982 roku w Nowym Jorku.

Urodzony w 1938 i zmarły niedawno, bo w 2002 roku, Robert Nozick to jeden z najsławniejszych amerykańskich filozofów politycznych i politologów. Większość życia naukowego spędził jako profesor na Uniwersytecie Harvarda. Tytuł magistra otrzymał w 1961 roku na Uniwersytecie w Princeton. Tam też w 1963 przyznano mu doktorat. W 1959 r. poślubił Barbarę Fierer, z którą miał dwójkę dzieci Emily i Davida. Po rozwodzie z Barbarą Fierer ożenił się z poetką Gjertrud Schnackenberg. Największą sławę przyniosła mu książka Anarchia, państwo, utopia, uznaną przez "The Times Literary Supplement" za jedną ze 100 najważniejszych pozycji od czasów II-ej Wojny Światowej.

Z kolei profesor Murray Newton Rothbard, uważany za jednego z najwybitniejszych ekonomistów XX wieku, czołowego przedstawiciela libertarianizmu i bliskiego współpracownika oraz wychowanka prof. Ludwiga von Misesa, urodził się 1926 roku w Nowym Jorku, w rodzinie żydowskich imigrantów z Polski. Tytuł magistra uzyskał w 1946 roku na Uniwersytecie Columbia. Na nim też, jak również na Politechnice Nowojorskiej oraz Uniwersytecie Stanowym Nevady, wykładał w późniejszym okresie. Był również wiceprezesem Instytutu Ludwiga von Misesa. Rothbard to autor ponad 25-ciu książek o tematyce ekonomiczno-politycznej, m. in.: Man, Economy and State, Power and Market, The Ethics of Liberty, An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, For a New Liberty, a także tysięcy artykułów, w których łączył i prezentował poglądy Austriackiej Szkoły Ekonomii oraz anarcho-kapitalizmu. Dzięki ogromnej wiedzy z zakresu teorii i historii państwa i prawa, dziejów myśli ekonomicznej, politologii, filozofii, kinematografii, jak również niemieckich kościołów barokowych i jazzu, mówiono o nim jako o ostatnim przedstawicielu Renesansu. Z powodu kontrowersji jakie wzbudzała jego bezkompromisowość, długo nie mógł otrzymać tytułu doktora. Przyczynił się do rozłamu między libertarianami a obiektywistami skupionymi wokół Ayn Rand. Toczył nieustanne spory z Miltonem Friedmanem, Jamesem Buchananem, Gordonem Tullockiem i innymi tuzami myśli wolnościowej. Prawica zarzucała mu współpracę z socjalistami, maoistami i feministkami, lewica zaś atakowała go za układy z Patem Buchananem, Partią Republikańską i separatystami z Południa. Rothbard zmarł w 1995 roku.

Praca niniejsza podzielona jest zasadniczo na cztery części. W pierwszym rozdziale przedstawiam korzenie myśli wolnościowej – od zarania koncepcji praw naturalnych, na Imannuelu Kancie kończąc, do ukazania początków klasycznej ekonomii politycznej w XVIII i XIX wieku. W rozdziale tym definiuję także takie pojęcia, jak „liberalizm”, „libertarianizm” oraz „anarchizm”. Rozdział drugi poświęcony jest trafiającej do społeczeństwa, połączonej z obiektywizmem, apoteozie kapitalizmu i wolności jednostki w wykonaniu Ayn Rand. Rozdział trzeci to analiza legitymizacji państwa minimalnego na bazie prawa naturalnego, jaką przeprowadził Robert Nozick. Ostatni rozdział ukazuje wizję społeczeństwa bez państwa autorstwa Murraya Rothbarda, poprzedzoną syntetycznym ujęciem liberalnych poglądów na państwo Ludwiga von Misesa i Austriackiej Szkoły Ekonomii.

Dokonując analizy koncepcji wspomnianych przedstawicieli myśli społeczno-politycznej, starałem się sięgać do bezpośrednich źródeł dostępnych na polskim rynku. Tam, gdzie nie było to możliwe, a wymagała tego metodologia i spójność wywodu, odwoływałem się do literatury anglojęzycznej. Pracę urozmaicać mają również nawiązania do materiałów znajdujących się w Internecie, który staje się coraz powszechniejszym źródłem informacji i niewyczerpalna skarbnicą wiedzy. Miejsce w poniższej pracy znalazły nie tylko monografie, ale również publikacje naukowe zbiorczo podejmujące tematykę polityczno-prawną oraz społeczną, wiążącą się pośrednio lub bezpośrednio z przedmiotem moich rozważań. Ponadto, by nadać pracy kompleksowego charakteru, głównie w przypadku Rothbarda, odwołuję się do poglądów kontynuatorów danej myśli.

Pełna wersja pracy w PDF